doç. dr. selçuk şirin, yıllar önce ardahan'ın göle ilçesindeki köy okulundan odtü'ye oradan new york'a uzanan kendi başarı öyküsünü yazmış bir istatikçi ve davranışbilimci. new york üniversitesi'nde ders veriyor, türkiye - abd arasında mekik dokuyor. verilerden yola çıkarak "nasıl kalkınırız?" sorusunun cevabını arayan kitabı yol ayrımında türkiye 10. baskısını yaptı.

dünya elektrikli araba, daha dayanıklı akü yarışındayken, türkiye’nin “milli araba projesiyle” adeta bitmiş yarışa oyuncu hazırladığını söyleyen doç. dr. şirin “olimpiyatlarda artık olmayan bir spor için altyapı kuruyoruz” diyor. şirin’e göre, türkiye 4. endüstriyel devrimi yakalamalı. 

türkiye neden teknoloji üretemiyor?

biz teknoloji üretemiyoruz çünkü teknoloji üretmek için eleştirel düşünen zihinlere, bu zihinleri besleyen özgürlük ortamına ihtiyacımız var. o da iyi bir üniversite sistemi ve ar-ge sistemi ile mümkün. bunların hepsinde çok gerideyiz. zaman zaman ar-ge, teknoloji yatırımı yapalım, deniyor. büyük paralar da harcanıyor ama teknolojinin girdisi, teknoloji değil. bilim üretmek için açacağınız en iyi laboratuvarda da çalışacak olan sonuçta insan. teknolojinin, inovasyonun kökeninde itiraz var. türkiye’de teknolojiye dair en az konuşulan, anlaşılan şey bu. eleştirel düşünce çok önemli.

türkiye eleştirel düşüncede nerede?

maalesef çok geri bir noktada. oecd gibi bir ekonomik kalkınma örgütünün eleştirel düşünceyi ölçmesinin bir nedeni olmalı, değil mi? oecd’nin yaptığı, 15 yaşındaki çocuklarda yaratıcılık ve eleştirel düşünce testine göre, türkiye’de ileri derecede eleştirel düşünce becerisine sahip 15 yaşındaki gençlerin oranı, yüzde 2,2. oecd ortalaması yüzde 12, samsung’ları üreten güney kore’de yüzde 28.

bu sorunun temelinde eğitim mi yatıyor?

eğitim tek başına çözüm değil. özgürlük, artık ekonomik bir meta, bir girdi. kalkınma, teknoloji ancak bilginin özgürce ortaya çıktığı, paylaşıldığı, eleştirip çoğaltıldığı bir ortamda ortaya çıkıyor. bir diğer etken de, katılım ve teşvik anlamında adil bir rekabet ortamının olması. eğer siz nüfusun yarısı katılmasın çünkü kadın, erkeklerin yarısı katılmasın çünkü onlaretnik, mezhepsel ya da dinsel olarak şu şu gruptan derseniz... kalanların da yarısının ideolojisi size uymasa, geriye yüzde 5 kalır. bir ülkenin yüzde 5 potansiyeliyle dünyayla rekabet edemezsiniz. çünkü rakipleriniz yüzde 100 ile geliyor, en iyi 11’lerini sahaya sürüyor. biz öyle bir maça en torpilli 11 kişiyle çıkarsak, kaybederiz. 

türkiye’de niyet var, hedef var, potansiyel var peki neden olmuyor? en büyük sorunumuz nedir?

türkiye’nin en büyük sorunu, kararların alınma şekliyle ilgili yani yönetişim. ülkeyi yönetme sisteminiz nasıl? türkiye’de kararlar nasıl veriliyor? bazen bir karizmatik lider geliyor ve “her şeyi ben bilirim” diyerek karar veriyor, bazen de uzmanlar. bizde çok nadir kullanılan üçüncü yöntem ise, veriye dayalı karar verme stratejisi. dünya orada. google sayesinde artık uzmanlığın bir önemi yok. ama tüm verileri bir araya getirip bir tez ortaya koymak, bu tezi test etmek ve o gelen ampirik veriyle kararınızı gözden geçirmek. olması gereken bu. bunu da insanları kobay olarak kullanmadan yapmak önemli.

“öncelikler, verilerle değil, ideolojik gözlüklerle belirleniyor.”

nasıl yani?

eğitimden bir örnek vereyim. türkiye’de okul öncesi eğitime katılım çok düşük, yüzde 30 seviyesinde. eski bir milli eğitim bakanımız nimet baş okul öncesi eğitimi türkiye’ye yayma projesi geliştirdi. bence son 10 -15 yılın en önemli eğitim projesiydi. bir çocuğun eğitimine yapılacak en önemli yatırım bu. çok iyi üniversite kuracağınıza çok iyi anaokul kurun. maalesef o proje bitmeden bakanlıktan ayrıldı. yeni gelen bakan “bununla uğraşacağımıza çocukları okula 60 aylıkken alalım ve bu işi toptan çözelim” dedi. ama kurnazca ama son derece yanlış  bir tezdi. okulöncesi eğitimi ortadan kaldırıp herkesi erken okula başlatmak gibi yanlış bir politikayı bir anda tüm ülkede uyguladılar. bir anlamda çocukları kobay olarak kullandılar. oysa bu tarz bir tez önce pilot bir bölgede uygulanıp, etkisi görülüp sonra türkiye’ye yayılabilirdi. bu, bir anda bütün türkiye’de 1,8 -2 milyon çocuk üzerinde uygulandı. öğretmen, okul, çocuk hiçbiri buna hazır değildi. bir kuşak heba oldu. şimdi o çocuklar bütün eğitim hayatları boyunca bir adım geriden gelecekler. türkiye’de tipik reform yapma mantığı bu. türkiye’deki hemen her kamusal sektörde karar alma mekanizmaları aşağı yukarı böyle. öncelikler, verilerle değil, ideolojik gözlüklerle belirleniyor. ben yaptım oldu mantığıyla yola çıkarsanız varacağınız yer burasıdır.

bir karar alınırken, uzun vadeli planlamalar yapılmıyor mu?

politikacıların işi kısa vadelidir, seçime göredir. 20 sene sonrasını ilgilendiren konuların politikadan uzak tutulması gerekiyor. türkiye’nin yüksek teknoloji geliştirme projesi, okul öncesi okullaşma projesi politika üstü olmalı. türkiye’de şu an muhalefet ve iktidar partilerinin üzerinde uzlaşabileceği 10 konu sayabilirim. fakat maalesef türkiye ideolojik olarak son derece bölünmüş durumda. öyle bir noktaya geldik ki, yapılan pek çok araştırmaya göre, artık ideolojik açıdan farklı düşünenlerle bırakın komşu olmayı, çocuklarının aynı parkta oynamasını bile istemiyorlar. bu, korkunç bir şey! birbirinden bu kadar ayrışmış, bölünmüş bir ülkenin var olan yeni ekonomik düzende rekabet etmesi mümkün değil.

bugünün ekonomisi dediğiniz şeyi anlatır mısınız? ne üzerinden gelişiyor?

bugünün ekonomisi, teknoloji. ama teknoloji bir araç. fındık toplamanın da, domatesi satmanın da bir teknolojisi var. önce teknolojiyi bilgisayara hapsetmekten vazgeçmeliyiz. teknolojiyle ilgili anahtar kelime, katma değeri yüksek üretimdir. o da iki temele dayanıyor: yaptığınız her işe akıl, zeka ve sanat, yaratıcılık, tasarım katmak. tasarım yani sanat çok önemli. iphone ve diğer akıllı telefonlara bakın, işlem olarak çok ciddi bir fark olmasa da iphone daha çok satıyor. çünkü iphone’un tasarımında bir sihir var. o sihir dediğimiz şey, sanatla ilgili. türkiye’nin en önemli doğal kaynağı, tarım ve turizm. bu konularda çok ciddi potansiyelimiz var fakat buna katma değer katamıyoruz. biz bu iki doğal kaynağa akıl ve tasarımı ekleyebilirsek, ekonomik anlamda bu yeni dünyayla yarışabiliriz. yoksa hamallık yapmaya devam ederiz.

bilgiye ulaşma ile basın özgürlüğü aynı şey mi?

freedom house ve sınır tanımayan gazeteciler gibi bağımsız kurumların basın özgürlüğü indeksleri sadece basını, gazeteleri ölçmüyor, bilgiye ulaşmanın önündeki engelleri de ölçüyor. eğer bir ülkede youtube yasaksa, onun puanı düşüyor. medya, bilginin dolaşıma çıktığı tüm ortamlardır. ayrıca hukukun üstünlüğü de önemli.

“ekşisözlük, bizim whatsapp'ımız olabilirdi”

bunun önemi nedir?

bir kişi yeni bir katma değer, yeni bir ürün, yaratıcı bir fikir ortaya koyduğunda hakkının yenmemesi garantisi anlamına geliyor. ekşisözlük örneği çok önemli. kurucusu sedat kapanoğlu şimdi abd’de. sedat ile aynı kulvarda yarışan jack, ondan 5 yıl sonra twitter’ı kurdu, milyarder oldu. belki de ekşisözlük farklı bir ülkede ortamda ortaya çıksaydı, türkiye’nin bir numaralı global markası, belki bizim whatsapp’ımız olacaktı. olabilirdi.

çin’de gerçek anlamda bilgiye ulaşma özgürlüğünden, açık toplumdan söz etmek mümkün değil, sanırım. kalkınmaya yönelik önemli hamleler için bunların düzelmesini beklemekten başka çare yok mu?

çin kişi başı milli gelirini 7000 dolara kendi içindeki özgürleşme, liberalleşme, reformlar sayesinde getirdi. çin de 10 – 20 yıl önceki çin değil.  özel sektörün, rekabetin önü açıldı. her şeye rağmen eskiye göre daha açık bir toplum. o reformlarda da bir duraksama olduğu için çin ekonomisi şu sıralar yerinde sayıyor. türkiye’nin 10 bin dolar sınırına gelmesi de öyle bir şey.

türkiye orta gelir tuzağına takıldı kaldı. milli geliri 2008’den beri artmıyor. bunu aşanlar nasıl aştı? türkiye bu tuzaktan nasıl çıkabilir? 

bunu en son aşan ülkelerden biri, güney kore. diğeri, finlandiya...

5 milyon nüfuslu finlandiya için bu tür reformlar daha mı kolay? nüfus ne derece önemli bir etken bu tür konularda?

nüfus bir faktör değil. abd’nin 350 milyon nüfusu var. çin 1,5 milyarlık nüfusuyla milli gelirini 3-4 katına çıkarttı. benzer bin sıçramayı şu sıralar sorunları olan brezilya da yaşadı. türkiye’nin kendine özgü bir başarı hikayesi yok. dünyada su yükseliyordu bizim de botumuz yükseldi.

peki, bu tuzaktan çıkanlar nasıl çıktı?

bütün bu ülkelerde eğitim ya da kalkınma, endüstriyel gelişim kademe kademe ilerliyor. mesela japonya 1970’lerin başında abd’deki gelişmeleri izliyor, otomobil gündeme geliyor. daha iyisini üretebilir miyiz diye bakıyorlar. hesap makineleri, saatler, ilk dijital teknolojiyi düşünün. burada japonya kendisine bir kapı görüyor. yeni kurulan bir oyunda oyuncu olmaya çalışıyor. g. kore, finlandiya da benzer şeyler yapıyor. hepsinde çok ciddi manada eğitime, ar-ge’ye yatırım var. güney kore’nin üniversitelerine giremeyen çocuklar abd’nin en iyi okullarına giriyor. oecd ve dünya bankası’nın yaptığı ölçümlerde en iyilerdeler. g. kore demişken bir şeyin de altını çizeyim. bizim geri kalmamızın nedeni kültür değildir. bakın g. kore kültür olarak bize çok benziyor. bu kadar gelişmişliğine rağmen kadınların iş gücüne katılımı türkiye’ye benzer. şimdi yeni bir yarış daha kuruluyor, 4. endüstri devrimi. ve burada deniyor ki, artık reel dünyayla sanal dünya arasındaki, dijital ile fiziksel teknoloji bariyerler yıkılıyor. bambaşka yeni bir ekonomi kuruluyor.                                                  

türkiye bu yarışa girebilecek mi?

20. yüzyılın başında, 100 yıl önce amerikalılar otomobil üretti. biz 100 yıl sonra 2020’de ortaya çıkacak bir “milli araba” yapmaya çalışıyoruz. ama artık dünyada elektrikli araba ve “nasıl daha iyi akü yaparız” yarışı var. türkiye de bu yeni yarışta olmalı. ama biz bu yarışa değil bitmiş bir yarışa oyuncu hazırlıyoruz. olimpiyatlarda artık olmayan bir spor için, petrolle çalışan araba için altyapı kuruyoruz. bir an önce yeni yarışa göre bir altyapı kurmalıyız. milli araba demek milli israf demektir. milli akü deseniz belki...

türkiye’nin uluslararası bir markası var mı?

 ilk 500 global marka içerisinde tek bir türk markası yok.

“sanata yatırım yapmayan bir ülke global bir marka üretemez”

fındığın yüzde 80’i türkiye’de üretilirken, neden hammaddesi fındık olan, dünya çapında nutella gibi global bir marka yaratamıyoruz?

marka, yaratıcılık demek. yaratıcılık da sanatla mümkün. türkiye sanata ne kadar yatırım yaptı ki ortaya marka çıksın? türkiye'de tekstilin sanayi kısmı, italya'dan çok daha gelişmiş noktada. girdisi pamuk burada üretiliyor. işçiliğimiz ucuz. ama bizim dünya butiklerinde satılan bir tane markamız yok. ama abd’deki havluların yüzde 90'ı türkiye'de üretiliyor. işin hamallığı yapılarak zengin olunmaz. hamallıktan zenginliğe geçmek için sanata ve sanatçıya saygı duymalısınız. sanata ve sanatçıya yatırım yapmayan bir ülkenin dünyada global bir marka üretmesi mümkün değil.

toplumların kültürlerine, genetik özelliklerine göre bir kalkınma modeli söz konusu olabilir mi? mesela almanlar çok disiplinlidir, japonlar çok kuralcıdır. ama bu coğrafyanın insanları da çok pratik zekalıdır.

almanları ya da japonları böyle yapan, kurulan sistem. bizim sivas'taki köylüyü almanya'daki bmw fabrikasına koyduğunda, disiplinli oluyor. kültür, kurulan sistemin çıktısıdır. kore'de kuzey kore ve güney kore olmak üzere iki ülke var. tarih, kültür, din aynı, ama biri açlıktan kıvranıyor, diğerinin 35 bin dolar milli geliri var. bir tarafta tek bir adamın her şeyi bildiği, yönettiği ve denetlediği bir sistem kuruldu. diğerinde, ilk başta askeri darbelerle biraz sıkıntılı olsa da, zamanla açılan, rekabetin adil, özgürlüğün sınırsız ve eğitimin kaliteli olduğu bir düzen kuruldu. türkiye'den çıkıp yurtdışında başarılı olan çok insan var. bizim insanımızda, kültürümüzde, genetiğimizde bir sorun yok.

“şu anki yönetim sistemi, önümüzdeki bir numaralı engel”

siz istatikçisiniz. veriler üzerinden baktığınızda türkiye’yi nasıl tanımlıyorsunuz?

türkiye özellikle son 3-5 yıldır potansiyelinin çok azını kullanabiliyor. türkiye'de atıl potansiyel çok yüksek. başta kadınlar olmak üzere çok önemli bir kesim ekonomik hayatındışında. biz eğer ülkeyi kalkındırmak istiyorsak, bugünden yarına yapabileceğimiz ve hemen sonucu görülebilecek çok ciddi reform hamleleri var. türkiye hiçbir şey yapmasa bile, potansiyel kalkınması yüzde 5. ama 4-5 yıldır yüzde 3 ancak kalkınıyoruz. türkiye kendi yarattığı yapay gerilimlerden dolayı kendi kendinin ayağını bağlıyor. bu yapay sorunlar hep sistemsel yani politik sorunlar. bizim kurduğumuz şu andaki yönetim sistemi önümüzdeki bir numaralı engel.

diyelim ki yarın başbakan davutoğlu sizi çağırdı. bugün başlanabilecek ilk 5 yapısal reform öneriniz ne olurdu?

davutoğlu'nun beni çağırmasına gerek yok, ali babacan'ı çağırsın, o anlatır  yapısal reformları. davutoğlu'nun da, chp'nin de, mhp'nin de tek yapması gereken, seçimden önce yayınladıkları seçim beyannamelerini uygulamaları. çünkü o beyannamelerin hepsinde yapısal reform diye bir bölüm var.

eğitime gelelim. eğitime ayrılan bütçe arttı, pek çok iyileşme var ama türkiye hâlâ oecd’nin, dünya bankası’nın eğitimi değerlendiren sıralamalarında çok gerilerde. türkiye bunu değiştirebilir mi?

bugün eğitimde arzu ettiğimiz reformları yapsak, sonucunu 5-10 yıl sonra alacağız. mesela eğitim üzerinden mucizesini gerçekleştiren ülkelerden finlandiya’da nüfusun yüzde 70'i 1970'lerde köylerde yaşıyor. doğal kaynak yok, jeopolitik önem yok. ama şu an kişi başı milli gelir 30-40 bin dolar. bunun nedeni, 1970’lerde uzun vadede eğitimine, hem okul öncesi, hem matematik-fen, hem de üniversiteye yatırım yapması. sonra ar-ge’ye yatırım yapıyorlar. türkiye eğer 2030'ta, 2040'ta dünyada bir oyuncu olmak istiyorsa, şu an okul çağında olanları eğitmeli. bunun da bir demografik fırsat aralığı var. evet, nüfusun yarısı 30 yaşın altında, bu büyük bir fırsat ama hızla iniyor. şu anda 18 milyona yakın öğrenciyi bu okullardan sadece ezberleterek, hiçbir şey sorgulamadan, hiçbir beceriye sahip olmadan mezun ederseniz, bu yüzyılı da kaybedeceksiniz, demektir. acil olarak önce okul öncesi eğitimde ve müfredatta reform yapılmalı. bizim içeriklerimiz tamamen ezbere yönelik. google'da bulacağınız her şeyi çocuklara ezberletiyoruz, sınavlarda onu soruyoruz ve diyoruz ki "ne kadar başarılı." hafıza tazeliyoruz, düşünmeyi öğretmiyoruz.

tersine beyin göçü son yıllarda çaba sarf edilen konulardan. mesela sizin geri dönmeniz, burada çalışmanız hayal mi? ne gerekiyor bunun için?

devlet 2000'lerden sonra çok ciddi teşvik programları geliştirdi bunun için. geri dönen de çok oldu. biri de benim kardeşimdi, abd’den geldi. fakat siz özgür bir çalışma ortamı sunmazsanız, kimse durmaz. mesela çin'de de bu konuda teşvik var. orada gelenler için ayrı üniversiteler kuruldu, daha çok özgürlük verildi. türkiye'de ise geçen hafta bilgi üniversitesi'nde 15 yıldır ders veren chris hoca sınırdışı edildi. ben amerika'da ders veriyorum. 11 eylül sonrasında amerikan hükümetinin 11 eylül politikasını, islamofobi yapıyor diye bush'u en çok eleştirenlerden biriydim. bu konuda kitap yazdım. o sırada tehditler aldım, korktum. ama abd’de çalıştığım üniversite beni destekledi. ben de buna güvenerek bildiklerimi paylaştım, makaleler yazdım ve hiçbir şey olmadı. ama chris sınırdışı edildi. şimdi yabancı ya da yurtdışında çalışan türk bir akademisyen bu ortama bakıp şöyle der: "ben şimdi gideceğim türkiye'ye ama söylediğim bir şey birinin hoşuna gitmezse..." çünkü neyin kimin hoşuna gittiği de her gün değişiyor. böyle bir ortamda bilim yapamazsınız.