iran’da reformcu/pragmatist dış politika geleneğine bakıldığında, sadece batı’yla değil komşularla, özellikle de türkiye ile iyi ilişkiler kurmanın esas hedef olarak seçildiği görülüyor.

reformcu/pragmatist gelenek temsilcileri, dış politikayı ideolojilerden arındırarak rasyonel ve iran’ın milli menfaatleri çerçevesinde şekillendirmenin gerektiğini söylüyorlar. onlara göre, komşularla gerilimli ilişkiler iran’ın ekonomik kalkınmasını engelliyor, demokratikleşmesini olumsuz etkiliyor, yalnızlaşma ve jeopolitik imkânlarının savrulmasına yol açıyor.

haşimi rafsancani (1989-97) ve muhammed hatemi’nin (1997-2005) cumhurbaşkanlığı dönemlerinde, işte bu yaklaşım hâkimdi. rafsancani 1989'da “yeniden yapılanma” söylemi çerçevesinde iran'ın hem batı hem de komşularla ilişkilerinde normalleşme hedefini takip etti. muhammed hatemi de “tansiyonu düşürme” konsepti çerçevesinde komşularla iyi ilişki kurmayı öncelikli hedef olarak belirledi.

iran-türkiye ilişkilerinin seyrine bakıldığında, rafsancani döneminde iyileşme yörüngesine girildiği, hatemi döneminde de zirveye doğru ilerlendiği görülür.

iran cumhurbaşkanı hasan ruhani ise, rafsancani ve hatemi geleneğini aynı doğrultuda sürdürmek istiyor. iran'ın komşularla iyi ilişkiler kurması demokratikleşme, kalkınma ve rejimin iç ve dış politikasının normalleşmesi açısından önem taşıyor.

ruhani batı’yla anlaşarak nükleer gerginliği aşmayı başarsa da, komşularla olan ilişkileri düzeltemedi, tam tersine son yılların en kötü dönemi yaşanıyor.

bu durum, ruhani’yi dış politikasını yönetmesi kolay olmayan bir dengesizliğe sürüklüyor. söz konusu dengesizliğin ruhani’nin iç politika amaçlarıyla da çeliştiği çok açık. komşularla iyi ilişki kurmak, hem radikal muhafazakârları ve devrim muhafızları’nı siyasette sınırlandırmak için, hem de iran’ın yaşadığı ekonomik durumdan çıkışa yardımcı olması açısından önemli.

ruhani’nin bu sorunu ne kadar çözebileceği tartışmaya açık.

iran-türkiye ilişkilerinin değişen mantığı ve çerçevesi

çünkü iran-türkiye ilişkilerinde tamiri zor bir kırılma yaşandı. arap baharı, iran-türkiye ilişkilerinin tarihsel mantığının değişimine yol açtı. ankara ve tahran, ortadoğu’da çatışmalı bir jeopolitik mücadele içine girdiler. bu mücadele alanı irak, suriye, yemen dahil tüm ortadoğu’yu kapsıyor.

iran, türkiye’nin diplomatik, siyasi, askeri ve kültürel girişimlerini kendi aleyhine görüyor ve türkiye’nin nüfuz ve imkân alanını sınırlandırmak, daraltmak istiyor. bu mücadele bağdat’tan aden’e kadar uzanan bir yelpazede karşımıza çıkıyor.

bu açıdan bakıldığında ortadoğu’da jeopolitik, ideolojik ve siyasi rekabete tutuşan iran-türkiye ilişkilerinin mantığı, özellikleri ve çerçevesi artık değişmiş durumda.

bugün iki ülke ilişkilerini kasr-ı şirin anlaşması (1639) metaforuna ve “jeopolitik kader ortaklığı” söylemine sıkıştırarak analiz edemeyiz. bu durum, iran-türkiye ilişkilerinde günümüze kadar tanımlanmış jeopolitik, tarihsel, siyasal ve güvenlikle ilgili tüm çerçeveleri sarsmıştır.

iran’ın pkk’yı türkiye, irak ve suriye’de desteklediğine dair iddialar ve türkiye-rusya krizinde tahran’ın türkiye karşıtı duruşu bu durumun açık göstergesi olarak sayılabilir.

türkiye-iran ilişkilerinde pkk, bölücülük ve terör merkezli işbirliğinin çöküş sürecine girmesi, iki ülke arasında tarihsel tutkal işlevi gören güvenlik işbirliğinin mahiyet değiştirmesi, ikili ilişkilerin nasıl seyrettiğine dair önemli bir işaret olarak yorumlanabilir.

bu durum, iran-türkiye ilişkilerinin tarihsel dayanağının sarsılması anlamına gelir.

bugün, iran-türkiye ilişkilerinin en kötü dönemi yaşanıyor ve hayati bazı risklerle karşı karşıya olunsa da, iki ülkenin de ilişkilerindeki gerginliği kontrol etmekten yana oldukları anlaşılıyor.

öncelikle ruhani’nin iç politika hesapları özellikle ekonomi bağlamında türkiye ile iyi ilişkiler kurmayı gerektiriyor. ruhani, 2017’de ikinci kez cumhurbaşkanlığına aday olmak istiyor. bu nedenle iran ekonomisini ve halkın durumunu iyileştirmesi şart. çünkü muhafazakârlar 2005’te ahmedinejad döneminde olduğu gibi önümüzdeki cumhurbaşkanlığı seçimlerinde yeniden yoksulluk, refah, adalet gibi söylemlerle iktidarı ele geçirmeye kalkışabilir.

şii-sünni gerginliği

bölgesel dinamikler açısından bakıldığında, durum iran rejimi açısından hiç iç açıcı sayılmaz. bölgede yükselen şii-sünni gerginliği bağlamında iran taraf ve hatta bazılarının nezdinde söz konusu ihtilafın baş körükleyicisi olarak algılanıyor. bu durum iran’ın özellikle sünni arap dünyasıyla olan ilişkisini sorunlu hale getiriyor.

hamas örneğinde görüldüğü gibi sünni islamcılar iran’dan uzaklaşıyor. iran’ın 1979’dan sonra “devrimin ihracı” siyasetiyle biriktirdiği ideolojik nüfuz alanı yok oluyor.

evet, iran türkiye ile iyi ilişkiler kurmak istiyor. başbakan ahmet davutoğlu mart başında tahran’daydı. şimdi ise iran devlet başkanı hasan ruhani islam işbirliği teşkilatı zirvesi’nden sonra özel ziyaret için ankara’da.

iran, türkiye ile iyi ilişkiler kurarak bir taraftan ankara’nın iran karşıtı sünni arap bloğunda yer almasına engel olmaya çalışıyor, diğer taraftan da şii-sünni gerilimini ankara üzerinden yumuşatma arayışı güdüyor.

suudi arabistan, iran’ı öncelikli tehdit olarak gördüğü için tahran karşıtı bölgesel ve küresel bir işbirliği arayışı içinde. ankara-riyad ilişkisinin amacının bir yönüyle iran’ın bölgesel nüfuz alanını sınırlandırmak olduğu açık.

ankara, riyad ile ilişkisini geliştirerek, iran’la olan ilişkilerinde kendine manevra alanı oluşturmak ve tahran’a baskı yapmak niyetinde olduğunu gösterdi.

iran ise ankara'nın arap dünyasıyla, özellikle suudi arabistan'la yakınlaşmasından endişe duyuyor. ankara, riyad'la yakınlaşarak iran'ın bölgesel nüfuzunu dengelemek isterken, tahran'ı kendisi ile daha iyi bir ilişkiye zorlamak niyetinde. tahran da bunun farkında.

iran’ı türkiye’ye iten bir diğer neden de, tahran yöneticilerinin, özellikle hamaney’in batı’yla yapılan anlaşmanın geleceğine dönük güvensizliği. iran-batı ilişkilerinde nükleer sorun şimdilik ortadan kalksa da ilişkilerinin geleceği belirsiz.

iran, komşularla iyi ilişki kurarak batı karşısında da kendi manevra alanını, hareket kabiliyetini ve muhtemel senaryolara karşı hazırlığını oluşturmak çabasında.

rusya ile ilişkilerde denge arayışı

iran’ı türkiye’ye iten diğer bir neden de rusya ile olan ilişkilerinde bir denge arayışı. iran-rusya ilişkilerinin suriye krizi sonrası derinleşmesi de, iran siyasi seçkinlerinin rusya’ya dönük güvensizliklerini gideremedi.

özellikle iktidarda olan reformcu/pragmatist batıcı gruplar, tahran’ın rusya üzerinden çıkarlarını koruyamayacağını düşünüyor. nitekim 2009 yeşil hareketi’nde tahran sokaklarında “rusya’ya ölüm” sloganının seslendirildiğini biliyoruz.

iran ve rusya’nın suriye’deki işbirliği, tahran’ın suriye üzerindeki arayışları açısından riskler içeriyor. öncelikle rusya, suriye’ye yerleşmek istiyor. rusya’nın esed’i destekleme nedeninin iran’dan farklı olduğunu düşündüğümüzde, bu durumun gelecekte sorun teşkil edebileceğine birçok iranlı analist dikkat çekiyor.

iran, suriye siyasetini “israil karşıtı direniş” söylemi üzerinden dile getiriyor, rusya ise bunu israil karşıtı bir zeminde görmüyor. iran’ın suriye üzerinden israil karşıtlığı hesapları yapmasıyla, rusya’nın suriye üzerindeki etkisinin artması çelişiyor.

suriye üzerinde pazarlık gücünü artırarak iran’ın önemini azaltan rusya, suriye’de inisiyatif alarak, iran’ın özellikle nükleer mutabakat sonrasında suriye üzerinden yapmayı planladığı tüm stratejik manevraları da önemsiz kıldı.

iran-türkiye ilişkilerinin bugününü aslında bir çelişkiyi aşma çabası olarak yorumlamak gerekir. türkiye ve iran, iyi ilişkilere ihtiyacı olan ancak bunu sağlamakta zorlanan iki komşu ülke.

iki ülkenin büyüklüğü, taraflara geniş coğrafî alanda işbirliği imkânı ve ihtiyacı sunuyor. iran, türkiye için orta asya’ya karayolu ulaşımı fırsatı sunarken, türkiye ise iran için avrupa’ya açılan kapı niteliğinde. ancak iki ülke ilişkilerindeki sorunlar bu jeopolitik imkânlardan yararlanmayı engelliyor.

arif keskin iran azerbaycanında doğdu. tebriz’de sosyoloji lisansını tamamladı, ankara üniversitesinde siyaset bilimi eğitimi aldı. 1999’dan sonra asam, türksam, 21. yüzyıl türkiye enstitüsü ve orsam gibi düşünce kuruluşlarında iran ve orta doğu uzmanı olarak çalıştı.

twitter'dan takip edin: @keskinarif

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera’nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.