abd başkanı barack obama, irak ve şam islam devleti (işid) örgütü ile mücadele planını 10 eylül 2014 tarihinde açıkladı. plan, genel çerçevede, dört unsurdan oluşuyor: işid hedeflerinin havadan vurulması, yerel güçlerin desteklenmesi, örgüte katılımın engellenip para akışının kesilmesi ile bölgeye insani yardımların sürdürülmesi. plan temelinde işid karşıtı bir koalisyon kurulurken, uygulamaya da geçildi. irak’ta planın ilanından önce başlayan hava saldırıları, 23 eylül’de suriye’deki hedefleri de içerecek şekilde genişletildi. ancak stratejinin uygulanması noktasında irak ve suriye’deki koşullar farklı.

irak’ta koalisyonun işid ile mücadelesine destek verecek merkezi bir yönetim ve nispeten güçlü yerel ortaklar bulunuyor. suriye’de abd ve müttefiklerinin beşşar esed yönetimi ile işbirliği netameli bir husus; işbirliği yapılabilecek muhalefet ise oldukça yetersiz. rejim, abd ile açık veya üstü örtülü işbirliğine girse bile, bunun ortaya çıkaracağı sonuçlar, ülke içi ve bölgesel dinamikleri olumsuz etkileyebilir.

işid stratejisinin suriye ayağındaki boşluklar

abd’nin hazırladığı işid ile mücadele planının suriye boyutunun uygulamaya konulması, bazı sorunları da beraberinde getiriyor. hava saldırıları, stratejinin en kolay gerçekleştirilebilir kısmı. fakat hava operasyonları diğer adımlarla desteklenmedikçe, başarı söz konusu olmayacak. nitekim abd’nin geniş bir koalisyonla suriye’deki hedefleri vurmasının, teknik açıdan işid’e ne kaybettireceği ve koalisyona ne kazandıracağına dair şüpheler hayli fazla.

işid örgütü, sadece askeri üslerde konuşlanmış birimlerden meydana gelmiyor. işid üyelerinin çoğu, örgütün kontrolü altındaki bölgelerde yerel halkla birlikte yaşıyor. dolayısıyla işid’in konvoyları veya sivil halktan bağımsız askeri birimlerinin vurulması, örgüte zarar verebilir ama sahadaki kontrolünü tamamen bitirmez. hava saldırılarının suriye’ye doğru genişlemesi, kaçınılmaz biçimde sivil kayıpları arttıracak. bu da hem koalisyona karşı yerel ve bölgesel tepkiye neden olacak hem de yeni mülteci akınlarının yolunu açacak.

işid’e yönelik hava saldırılarının başarısı, sahadaki yerel güçlerle işbirliğine bağlı. oysa suriye sahasında “ılımlı” olarak nitelendirilen muhalefet, dağınık ve zayıf bir görünüm sergiliyor. suriye’deki “ılımlı” muhalefetin dağınıklığı, söz konusu işbirliğinin işid karşısında ne kadar etkili sonuçlar doğuracağını sorgulamaya açıyor. ayrıca suriye muhalefeti açısından işid ile mücadele, amaçtan ziyade amaca giden yolda geçilmesi gereken bir engel özelliği taşıyor. özetle suriye muhalefetinin, esed rejimiyle mücadelelerinde onlara destek garantisi verilmedikçe, koalisyonun işid ile savaşına ne ölçüde katkı sağlayacağı soru işaretleri taşıyor.

obama yönetimi, suriye'deki baas rejimi meşruiyetini yitirdiği için onunla işbirliğine gitmeyeceklerini açıkça ifade etti. abd genelkurmay başkanı martin dempsey’e göre, suriye’de işid’in kontrol ettiği toprakların ele geçirilmesi için 12,000 ile 15,000 arası muhalif güce ihtiyaç var; onların askeri eğitiminin iki-üç yıl içinde tamamlanması planlanıyor. eğitim faaliyetlerinin hemen sonuç vermeyecek olması, suriyeli muhalif grupların kısa vadede başarı sağlayamayacağına işaret ediyor.

özgür suriye ordusu (öso), pkk örgütünün suriye kolu konumundaki pyd’nin silahlı kanadı ypg (halk savunma birlikleri) ve islami cephe’ye bağlı bazı gruplar, kendi aralarında birleşerek işid’e karşı fırat volkanı adıyla ortak operasyon merkezi kurdular. bu ortaklık, ilk bakışta işid stratejisinin uygulanmasını kolaylaştırıcı bir unsur gibi görünüyor. lakin öso, ypg ve islami cephe’nin gücüyle işid’in gücü arasında büyük bir farktan bahsedilebilir. bundan da önemlisi, işid karşıtı ittifak, oldukça kırılgan bir yapıda olup süreklilik sağlayıp sağlayamayacağı belirsiz.

işid stratejisinin suriye ayağına dair ankara’nın hassasiyetleri

türkiye açısından işid’e yönelik strateji, suriye hattında ortaya çıkabilecek bazı tehdit ve riskler barındırıyor. bunlar, stratejinin başarıyla yürütülmesi aşamasında doğabileceği gibi başarısız biçimde uygulanmasıyla da ortaya çıkabilir. tehdit ve riskler, üç maddede toplanabilir:

1) türkiye’ye yönelik büyük ölçekli yeni mülteci akınlarının yaşanması,

2) işid’in türkiye sınırları içinde saldırılar düzenleme ihtimali,

3) kısa süre öncesine kadar kendi mecrasında yürüyen çözüm süreci’nin olumsuz etkilenmesi.

ayrıca işid ile mücadele stratejisinden bağımsız olarak suriye’de yaşanan iç savaş ve esed rejiminin iktidarda kaldığı her gün, türkiye’ye ekonomik, toplumsal ve askeri açıdan katlanılması gittikçe ağırlaşan ek maliyetler çıkarıyor.

işid’e karşı geniş çaplı hava operasyonlarının esed yönetimini güçlendirmesi veya en kötü ihtimalle rejim üzerindeki baskıyı hafifletmesi mümkün. rejimin buna seyirci kalmayacağı ve kazanımlarını arttırmak için işid’in geri çekildiği alanları doldurmaya çalışacağı açık. yine de uzun dönemi kapsayacak hava operasyonlarının yer ve zamanlamasının seçici tarzda planlanması halinde, bu durumun önüne geçilebilir. keza silah yardımları sayesinde ateş gücü ve manevra kabiliyeti yükselecek yerel güçlerin iyi bir stratejiyle yönlendirilmesi, esed rejiminin işid’e yapılan saldırılardan kazançlı çıkmasını engelleyebilir.

bu noktada, ankara için işid karşıtı koalisyonun suriye’de hangi yerel güçlerle birlikte hareket edeceği konusu büyük önem kazanıyor. zira ankara’nın, pyd (demokratik birlik partisi) tarafından atılan bazı adımlarından rahatsız olduğu biliniyor. lakin bu rahatsızlığın, işid tehdidi ve suriye iç savaşı’nın geldiği aşama karşısında ikinci planda kaldığı söylenebilir. bunun yanı sıra, suriye’nin kuzeyindeki kürt nüfusun yoğun olduğu bölgelerde saha kontrolünü elinde bulunduran ypg’nin, işid’in geriletilmesi üzerine diğer bölgelerde doğabilecek boşluğu doldurma ihtimali düşük.

işid karşıtı koalisyona katılan, hâlihazırdaki, 60’tan fazla devletin hiçbiri, tehdit ve risklere türkiye kadar açık değil. ankara, önündeki tehdit ve riskleri azaltmak için iki noktanın altını çiziyor: suriye sınırında uçuşa yasak, güvenli bir bölge ilan edilmesi ve işid ile mücadeleye sadece askeri perspektiften bakılmayıp kapsamlı, gerçekçi bir çözüm stratejisi uygulanması.

güvenli bölge ilanı, mülteci akınları türkiye’ye ulaşmadan suriye içinde insani yardımlar organize edilebilmesine imkan verecek. ve muhalif gruplara, sahada işid ile savaşırlarken, esed rejiminin saldırılarına karşı koruma sunabilecek. ankara, suriye’de güvenli bölge oluşturulması önerisini, işid tehdidinin belirginleşmesi öncesinde de dile getiriyordu. ancak o zaman reddedilen bu talebin yeni dönemde gerçekleştirilme ihtimali daha yüksek.

suriye’de 250,000 kişinin ölümüne neden olan iç savaşta hareketsiz kalan uluslararası toplum, işid tehdidi üzerine bölgedeki sürece artık daha farklı bakıyor. güvenli bölge oluşturulmasıyla sadece koalisyonun üyesi olan türkiye olumsuz gelişmelerden korunmayacak. suriyeli muhalifleri eğitme ve lojistik destek verme konusunda, işid ve esed rejimi karşısında, çok büyük bir avantaj elde edilecek. güvenli bölge ilanı, ankara’nın koalisyonun askeri boyutuna aktif katkı sağlamasını beraberinde getirecek.

bununla beraber, suriye’nin kuzeyinde güvenli bölge ilanından ziyade, oranın korunması esas sorun olarak değerlendirilmeli. çünkü uçuşa yasaklanarak güçlendirilen bir güvenli bölgede düzenin sağlanması; oraya havadan saldırmak amacıyla yaklaşan uçakların düşürülmesi ve karadan yapılan saldırıların püskürtülmesini gerektirir. güvenli bölgeye yönelik önlenemeyen saldırılara karşı ise misillemede bulunulması söz konusudur. özetle suriye’de ilan edilecek güvenli bölgeyi koruma görevi, bunu gerçekleştiren ülkeleri büyük taahhütler altına sokabilir.

ankara, bu sorumlulukların tamamını değilse de bir kısmını üstlenebilir. lakin güvenli bölge oluşturulması ve sürdürülmesine, koalisyonun diğer ortaklarınca aktif katkının verilmesi şart. güvenli bölge oluşturulmaması durumunda ise türkiye’ye, hazmetme kapasitesinin üstünde, yeni mülteci akınları başlayacak. muhaliflerin dolaylı yollarla eğitilmesi, sahada zaman kaybına yol açacağı için stratejinin başarısız olma ihtimali artacak.

işid ile mücadeleye sadece askeri perspektiften bakılmaması konusuna gelince; ankara işid’i bir neden olarak değil, sonuç olarak görüyor. bu nedenle askeri mücadelenin yanında ekonomik, toplumsal ve siyasal alanlarda da örgütle mücadele edilerek kapsamlı stratejiler geliştirilmesinde ısrar ediyor.

işid’e katılımlarda daha ziyade yabancı savaşçı faktörü tartışılsa da, örgüt mensuplarının yarısından fazlasının yerel halktan olduğu gerçeği göz ardı edilmemeli. işid’e karşı sadece askeri çözümler üretmek belki kısa vadede bu tehdidi engelleyebilir. fakat askeri tedbirler, diğer tedbirlerle desteklenmedikçe, işid tehdidini ortadan kaldıramaz.

doç. dr. ferhat pirinççi, uludağ üniversitesi uluslararası ilişkiler bölümü öğretim üyesi ve ortadoğu stratejik araştırmalar merkezi (orsam) danışmanı. veysel ayhan ile birlikte ‘saddam hüseyin: tarih yeniden yazılırken’ (platin, 2008) kitabını kaleme alan pirinççi, ‘ortadoğu’da silahlanma ve savaş’ (dora, 2010) başlıklı esere imza attı.

twitter'dan takip edin: @pirferhat

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera’nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.