afrika'daki su çekişmesi, tüm etkenleriyle birçok ülke arasındaki yangının önemli bir yakıtını oluşturuyor. israil ile iran arasında bu konuyla ilgili çekişme, kızıldeniz'in afrika yakasındaki ülkelerinin yaşadığı zayıflığı da gözler önüne seriyor. başka sorunlara oranla çözüm için daha düşük maliyet gerektirmesine rağmen su sorununa daha az ilgi göstermeleri ve bu konudaki siyasetin iflası aynı zamanda bir acziyetin göstergesi.

şayet ortada petrolün siyasi bir yapı aldığı yönünde kanaat varsa bu durum net şekilde su için de geçerli olabilir. alternatifin olmaması suyu daha da önemli kılıyor.

israil'in deniz stratejisi

afrika'da su çekişmeleri ve anlaşmazlıkları açısından durum farklılık arz ediyor. bölge ülkeleri arasındaki çekişme ile israil gibi saldırıya hazır noktada duran bir başka ülkenin sahaya girmesiyle yaşanan çekişme birbirinden farklıdır.

israil'in 1949 yılına kadar kızıldeniz'e açılan bir sınırı yoktu. buna imkân sağlayan, 24 şubat 1949'daki ateşkes anlaşmaları oldu. bu durum israil'i güneye yönelmeye ve üzerine eilat limanını inşa edecekleri bir noktayı ele geçirmeye sevk etti.

israil 1956 yılında mısır'a yönelik üçlü saldırı sırasında tiran boğazı ve akabe körfezi üzerinden kızıldeniz yönüne geçme ve ardından afrika, hint okyanusu ve asya'ya uzanma fırsatını elde etti. bu durum emri vakiye yakın bir pozisyon yaratmasına destek oldu. bazı afrika ülkeleri israil'le siyasi, askeri ve ekonomik ilişkilerini genişletme yarışına girdiler.

israil 1967'de cemal abdül nasır'ın tiran boğazı'nı israil gemilerine kapatma kararı sonrası mısır'a savaş açmış ve sina yarımadası'nı işgal etmişti.

mısır 1973 savaşında bir başka adım atmış ve güneydeki bab'ül mendep boğazı'nı israil gemilerine kapatmıştı. israil, deniz ablukası tehlikesine karşı koymak için bir strateji benimsemek zorunda kaldı. bu strateji yeni tehditlerle mücadele edebilecek deniz gücünün kızıldeniz'deki önemli mevzilere ve özellikle de denizin güney girişi ve cibuti'ye konuşlandırılmasında ve süveyş kanalının ilk defa israil denizaltılarının ve donanmasının geçişi için kullanılmasında kendini gösterdi.

israil bununla da yetinmedi. abd ve avrupa ülkelerinin yanısıra cibuti ve kenya gibi bölge ülkelerinin de kızıldeniz'deki siyasi, stratejik ve ekonomik çıkarlarıyla çatışma içine girdi.

bu durum 17 eylül 1978'de mısır'ın eski devlet başkanı enver sedat ile eski israil başbakanı menahem begin arasında camp david anlaşması imzalanana kadar birkaç yıl sürdü.

anlaşma, israil'e süveyş kanalı'ndan ve geçiş hakkından yararlanmasını, tiran boğazı ve akabe körfezi'nin uluslararası açık su koridorları olarak görülmesini sağladı.

bu konu ulusal güvenlik araştırmaları enstitüsü'nden general  jacob amidror'un haziran 2010'da yazdıklarıyla açıklığa kavuştu. israil'in endişelerini artıran iki önemli başlık vardı. bunlar, bir yandan etiyopya, uganda ve kenya gibi doğu afrika ülkeleri arasındaki ilişkilerin bir blok olarak gelişmesi ve güney sudan'ın da bunlara dahil olmasıyla oluşan stratejik ittifak eğilimi; diğer yandan iran'ın bölgedeki başka ülkeleri ve buralarda arka çıktığı hareketleri destekleme amaçlı rolünün artmasıydı.

israil açısından bölgenin stratejik ve ekonomik önemi sır değil. kızıldeniz, israil ticareti ve varlığını güçlendirmesi için önemli bir deniz koridoru oluşturuyor.

israil, bölgede güvenlik nüfuzunu güçlendirmek için tüm adımları attı. burada stratejik açıdan temel devlet etiyopya. etiyopya'nın israil açısından önemi arap ülkelerine komşu olması ve eilat limanı ile süveyş kanalı güzergâhına bakan konumundan kaynaklanıyor.

iki ülkeyi güçlü ilişkiler birbirine bağlıyor. bu ilişkiler sebebiyle etiyopya kendi topraklarında israil askeri varlığına izin verdi. ayrıca israil, somali sahili üzerindeki kenya ve cibuti ile ilişkilerini güçlendirdi. iran'ın genelde doğu afrika, özelde eritre'deki varlığının artırması, israil'in burada hava ve deniz konuşlanmasını olmazsa olmaz haline getirdi.

sudaki mücadele

afrika, ortadoğu için temsil ettiği stratejik derinlik kadar, israil stratejisi ve diplomasisinin de önem halkası içinde yer aldı.

israil bazen üzerindeki arap ablukasını kırmaya çalışmakta, bazen de tüm siyasi, askeri, ekonomik ve istihbarat araçlarını kullanarak bu ablukayı kuşatma altına almaktadır. hatta bu araçlar bizzat arapların da desteğiyle afrika'da bir arap boşluğu yarattı.

israil'in 1991 yılındaki madrid barış konferansı'yla barışçıl siyasi çözüm sürecini elde etmesi, afrika'daki stratejisini hayata geçirmesine destek oldu. bu konferans israil'in abdül nasır'ın vefatı sonrası arapların bıraktığı boşluğu doldurma yaklaşımının pratik uygulaması olabilecek şekilde varlığını teminat altına almasına yol açtı.

buna karşın iran, sudan'da arka bahçesini kurdu ve dikkatini güneyde uluslararası su koridorlarının en önemlilerinden görülen bab'ül mendep boğazı'na uzanan kızıldeniz'in çevirdi. zira bu boğaz kızıldeniz'i aden körfezi ve arap denizi'ne, kuzeyde ezeli düşman israil'in gözlerini diktiği süveyş kanalı'na bağlıyor.

iran kendisine aktif ve stratejik bölgelere uzanma imkânı verecek ve israil'in deniz yolunu kesip yayılmacı emellerine hizmet edecek deniz koridorları yaratmak için eritre'nin assab limanı ve bab'ül mendep boğazı üzerinden yemen'de devrim öncesinde husilere destek ve silah göndermişti.

ayrıca afrika kıtasına yakın aden körfezi'ni somali'deki sertlik yanlısı islamcılara silah ve askeri mühimmat vermek için kullandı.

iran'ın, isyancılarını destekleyerek yemen'e nüfuz etmesinin ve somali sahillerindeki isyancıları desteklemesinin bölgeden destek olmadan gerçekleşemeyeceği açık. birçok afrika ülkesi bu ilişkinin meyvesini toplamaları sonrası bir müttefiklerinin (bu müttefik israil değil de düşmanı iran olsa bile) olması için çalışmakta.

iran'ın izlediği bu politika bütün itibarıyla araçsal bir politikadır. iran'ın petrolü ve gazı için stratejik bir liman yaratmayı isteyerek afrika bölgesine nüfuzunu yayma noktasındaki temel eğilimi, aslında bölgedeki yayılmacı projesini sürdürme yönündeki ciddi girişimdir. bu yayılmacı proje esasında kızıldeniz bölgesini kontrol altına almayı hedefliyor.

su çekişmesinin gelişmeleri

israil yardımlar kapısından afrika'ya girdi ve israil dışişleri bakanı aşırı sağcı evimiz israil partisi lideri avigdor lieberman'ın 2009 yılında mısır ve nil suyu etrafında anlaşmazlık bulunan birçok afrika ülkesine yaptığı ziyaret, bulanık suda avlanmak olarak görüldü.

israil dışişleri bakanı, kenya'da sulama ve tarım alanında bir dizi yardımlar açıkladı. kenya, 1976'da uganda'daki entebbe havaalanına kaçırılan uçağın kurtarılmasında ve filistin "terörüne" hizmet eden iki alman vatandaşın teslim edilmesine destek vermesi karşılığında israil'in sağladığı avantajları unutmadı.

lieberman ardından afrika ülkelerinin en büyük, en zengin ve en önemlilerinden biri olan nijerya'ya geçti. bu ülkede tarım ve altyapı alanında faaliyet gösteren nispeten geniş bir israilli işadamları grubu bulunuyor. ayrıca nijerya, israil silah ihracatının da hedefi olarak görülüyor. nijerya'nın afrika su kaynaklarına kısmen uzak olmasına rağmen askeri ve istihbarat yoğunlaşması nil havzası ülkelerini kuşatmak ve çevrelemek için önemliydi.

lieberman'ın bu ziyareti sırasında gündeme getirdiği en önemli konu, su savaşlarını engellemek iddiasıyla 'ortak nehirlere uluslararası boyut kazandırılması' veya birleşmiş milletler'in dünya bankası'na araştırma tavsiyesinde bulunduğu 'suyun özelleştirmesi' projesi oldu.

trajikomik olan ise 2000 ile 2010 arası dönemdeki projeleriyle ilgili su ve sağlıklı yaşam koşulları anlaşmalarının yüzde 34'ünde büyük sıkıntılar yaşayan dünya bankası'nın, son olarak bu tavsiyeyi kabul edip benimsediğini açıklamasıdır.

alay konusu olan nokta, krediler, kaynaklar ve projeler sunarak gelişen ülkelerdeki kalkınma sorunlarının çözümünü üstlenen dünya bankası'nın su yönetiminin özelleştirilmesini bizzat kendisinin tavsiye etmesidir.

görünen o ki bu tavsiyeyi birçok gelişen ülke de dile getirdi ve olumlu karşılık buldu. ne var ki buna rağmen, şu an nil'de yaşandığı üzere suyun paylaşımıyla ilgili kötü çekişme şartları içinde su kıtlığı ve kirlenmesine çözüm bulunması gibi temel bir sorun görmezden gelindi.

daha önce su krizlerinin çözümü güvenli yollarla bu aktif damarın akışını sağlamak için barışçıl şekilde birlikte yaşamayı garanti altına alacak bir çerçeve içinde yapılıyordu. çekişme ve savaş yerine işbirliği yolları bulunmaya çalışılıyordu. yalnız suyun siyaset karesine girmesi, suyu yaşam kaynağı olmaktan çıkarıp ölümlerin sebebine çevirdi. su kriziyle ilişki kurmak birçok siyasi sorundan biri oldu.

israil ve iran'ın müdahaleleri, afrika ülkelerine nüfuz etmeleri, nil kaynaklarını ve kızıldeniz üzerindeki koridorları ele geçirme girişimi bu sorunu askeri bir krize dönüştürüyor.

açık şekilde görüldüğü gibi afrika'daki su sorunlarının sebebi sadece su kıtlığı değildir. zira su kıtlığı siyasi operasyonlar sebebiyle yapay şekilde baş gösteriyor ancak özellikle bir güvenlik sorunu oluşturuyor. geç anlaşılan da şu: su güvenliği tek başına değil, su etrafındaki amansız uluslararası jeo-politik rekabeti yansıtan şekilde ortaya çıkmaktadır.

bu durum afrika'da suyu sadece uluslararası sınırlar arasındaki bir çekişmenin etkenlerine değil, aynı zamanda kıtalar üstü bir çekişmeye dönüştürüyor.

muna abdulfettah, sudanlı gazeteci ve yazar.

twitter'dan takip edin: @munaabdelfattah

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.