kırım, ukrayna'dan ayrılıp rusya'ya bağlanmaya hazır görünürken, biraz daha kuzeye doğru çıktığımızda, ukrayna'nın doğusundaki maden zengini donetsk bölgesinde karışıklığın arttığına tanık oluyoruz. ayrılıkçılığın bölgede geleneksel olarak pek bir tesiri bulunmuyor. yine de ekonomik durgunluk, kiev'deki hükümetin zafiyetleri ve güvenilir yerel yöneticilerin olmayışı, burasını rusya'ya yakınlaştırıp, avrupa birliği (ab) ile yakın ilişkilerden yana olan euro meydan hareketinden uzaklaştırıyor. ancak ortaya çıkan gerginlikler, basit bir doğu-batı veya rusya-ukrayna anlaşmazlığından daha karmaşık ve ayrıntılı.

donetsk, çarlık rusyası döneminin az sayıdaki sanayi bölgelerinden biriydi. rusya-ukrayna sınır bölgesinden gelen ve farklı lisanlar konuşan köylüler, madenlerde ve fabrikalarda çalışmak amacıyla buraya taşınınca rus dilini ve kültürünü benimsediler.

moskova'nın yetersiz ekonomi politikalarına karşı kitlesel bir grev dalgasına sahne olan donetsk, bu açıdan ukrayna'nın 1991 yılında bağımsızlığını kazanmasında da etkili oldu. kiev'in daha iyi bir ekonomi yönetimi sözleriyle birlikte, etnik ruslar da dahil, halkın çoğunluğu 1991'deki bağımsızlık çabalarına destek verdi. fakat siyasi bağımsızlık ekonomik refah getirmeyince, donetsk de ağır biçimde rus pazarına bağımlı kaldı. dolayısıyla bölgenin geleceğine dair kamuoyunda yürütülen tartışmaların merkezinde, sadece etnik kimlik meselesi değil, ekonomik gerginlikler de var.

16 mart 2014 günü gerçekleştirilen kırım referandumundan önceki hafta sonu, donetsk bölgesinin filli başkenti donetsk'e gittim. tren garından bindiğim taksinin şoförü "sizin kiev ne alemde?" diye sordu: "yeni başbakan arseniy yatsenyuk, daha şimdiden emekli maaşlarında kesintiye gidileceğini söyledi. hadi ben anneme yardım ederim, peki çocuğu olmayan yaşlılar ne yapacak?"

donetsk'te yaşayan pek çok kimse, kiev'deki yeni hükümet konusunda taksi şoförüyle aynı alaycı tavır içinde ve yeraltı kaynaklarından yana zengin olan bölgelerinin ukrayna'nın geri kalanını sübvanse ettiğine dair yanlış bir kanıya sahip. kiev times gazetesine göre, ülkenin gayrisafi yurtiçi hasılası içinde sadece yüzde 12'lik bir payı bulunan donetsk, 2010 yılındaki devlet yardımlarından ise yüzde 21 pay aldı. ukrayna'nın bölünmesini istemediğini ifade eden taksi şoförü, "ama donetsk özerk olmalı." diye devam etti sözlerine.

ellerinde (1917- rus devrimi'nin lideri) vladimir lenin tarafından 1918 yılında kurulan ancak fazla uzun ömürlü olamayan donetsk cumhuriyeti'nin bayraklarıyla 8 mart günü lenin meydanı yakınlarında toplanan yaklaşık 2 bin kişilik bir kalabalık, "referandum! federalizm!" sloganları attı.

fakat donetsk'teki protestocular, kiev'dekilerden bile daha bölünmüş durumda ve belirli bir siyasi doğrultuları yok. meydan karşıtı göstericilere konuşan 30'lu yaşlarının başındaki bir adam, "bu şehrin rusya'nın bir parçası olmasını istiyorum." diyordu. bir sonraki konuşmacı ise daha fazla özerklik gerektiğini vurgulayarak 'rusya'nın kırım'a el koymasının hoşuna gitmediğini' söyledi.

pek çok ukraynalı, rus siyasetçiler tarafından seslendirilen 'ukraynalıların aslında rus oldukları yönündeki iddialara' kızıyor. ukrayna nüfusunun yüzde 38'ini teşkil eden etnik rusların dahi ayrılma yönünde öyle kuvvetli hisleri yok. aynı şekilde, fazlasıyla reklamı yapılan doğu ukrayna-batı ukrayna ayrımı da siyasi tercihler açısından iyi bir gösterge sayılmaz.

her şey bir yana, mevcut siyasi krizde bölgesel ve etnik bölünmelerden ziyade mesleki farklılıkların payı var. ukrayna'nın devrik devlet başkanı viktor yanukoviç döneminde, ülkenin doğusundaki küçük işletme sahipleri, yanukoviç yandaşlarının desteğini arkasına alan yerel mafya çeteleri tarafından eziliyordu. yozlaşmış savcılar, yasadaki boşluklardan faydalanarak, haraç ödemek istemeyen işletmeleri kapatıyordu. bölgedeki küçük işletmeler, meydan'ın yolsuzluk karşıtı söylemlerinden cesaret buldu.

ukrayna'nın doğusundaki ağır sanayi sektöründe çalışanlar ise krizi bambaşka bir açıdan görüyorlar. yüzde yüz rusya'yı savunmuyorlar ama meydan'ın da buradakilerin ihtiyaçlarından bihaber olduğunu düşünüyorlar.

örneğin, ağır makine imalatçısı artyom misyura'nın anlattığına göre; ruslardan son dört aydır fabrikasına tek bir sipariş bile alamamış; üstelik gösterilerin başladığı kasım 2013'ten önce sipariş ettikleri makineleri de teslim almıyor, parasını ödemiyorlarmış. yurtiçi siparişler şubat 2014 itibarıyla kesilmiş. misyura'nın fabrikasından makine alan yerli bir çelik firması, siyasi istikrarsızlığın baş göstermesinde bu yana kredi alamadığından üretimi durdurmak mecburiyetinde kalmış. kiev, kontrolü yeniden ele alma mücadelesi verirken, donetsk'teki işletmeler arasında, donetsk'in üretime dayalı ekonomisinin geleceğine dair korkular artıyor.

ukrayna'daki bölgesel bölünmelerin kati olmaması pek fazla teselli olmuyor. donetsk'te siyasi çatışmalar ve şiddet yükselişte. 9 mart'ta lenin meydanı'nda düzenlenen meydan aleyhtarı gösteriye ellerinde rus bayrakları ile 10 bin civarında insan katıldı. bir gün önceki 'daha fazla bölgesel özerklik taleplerinin' yerini, "faşist" diye adlandırdıkları kiev hükümetinden rusya devlet başkanı vladmir putin'in onları korumasını isteyenlerin coşkulu çağrıları aldı.

yakınlardaki bir diğer eylem kapsamında ise yüz kadar meydan yanlısı, ukrayna'nın toprak bütünlüğüne olan desteklerini ifade etmek üzere kentin ana katedralinde toplandı. kısa bir süre sonra katedrale gelen meydan karşıtları, "faşistler, namussuzlar, satılmışlar" dedikleri meydan eylemcileri ile karşı karşıya geldiler. polis, tarafları ayırmak için pek bir çaba göstermedi. yanımda duran bir genç, sırt çantasından mavi ve sarı renklerdeki ukrayna bayrağını çıkarırken yüzüne yumruk yedi.

bu sanayi bölgesinde şiddetin tırmanıyor olması, ukrayna'nın hem fiziksel hem de kültürel sınırlarının kırılganlığına işaret ediyor. donetsk'teki meydan aleyhtarlarının bir kısmının rusya'dan getirildiğine dair haberlerden geçilmiyor. doğu ukrayna'daki meydan karşıtı eylemlere katılmış rus neo-nazi aktivistlerin fotoğrafları internette dolaşıyor.

kiev'deki yeni hükümete sadık donetskli liderler, yaşanan huzursuzluğun baş mimarlarının ukrayna dışında olduğundan eminler. sovyetler birliği döneminden kalma yabancı düşmanı basmakalıp düşünceler, gerilimi daha da kötü hale getiriyor. ukraynaca dili, genellikle 1940'larda ve 1950'lerin başında ukrayna'nın batısında sovyet ordusuna karşı savaşan milliyetçi örgütlerle ilişkilendirilir.

ukrayna'nın doğusunda, batı'ya karşı yaygın bir korku söz konusu. rusya yanlısı göstericiler, ab'yi nazi almanyası'na benzeterek, brüksel'in rusları ve ukraynalıları köleye dönüştürmek istediğini öne sürüyorlar. ruslar ile aralarındaki ortak slav mirasını hatırlatarak, moskova ile yakın siyasi ve ekonomik ilişkiler içinde olunmasını istiyorlar. bölgede ukrayna televizyonundan daha etkili olan rus medyası, kiev'deki yeni iktidarı, rus dilini yasaklamaya ve ukrayna'da rusça konuşanları bastırmaya can atan faşistler olarak nitelendiriyor.

donetsk'teki mevcut iktidar boşluğu da gerilimi şiddetlendiren bir etken. meydan karşıtı protestocuların sayısı artmakla beraber, henüz etkili bir siyasi lider ortaya çıkmış değil. neo-nazi rus milli birliği adlı grupla bağlantılı, ayrılıkçı tarihçi pavel gubarev, popüler bir isim olarak bir miktar öne çıkıyor. ancak 3 mart'ta kendisini bölge valisi ilan eden gubarev, darbe yapmak ve ukrayna'nın toprak bütünlüğünü sarsmak suçlamalarıyla halen cezaevinde.

yuliya timoşenko'nun siyasete dönmesi, pek çok kimsenin de meydan'a cephe almasına neden oldu. eski başbakan ve yanukoviç'in önemli muhaliflerinden timoşenko, 2011'de zimmete para geçirme ve görevi kötüye kullanma suçlamalarıyla yedi yıl hapis cezasına çarptırılmıştı. her ne kadar hakkında açılan dava siyasi saiklere dayalı olsa da, kamuoyunda geniş bir kesim timoşenko'yu yozlaşmış bir oligark olarak görüyor ve 2007-2010 yıllarında başında bulunduğu hükümetin, ülkedeki ekonomik sorunları daha da kötüleştirdiğini düşünüyor.

nitekim timoşenko'nun geçtiğimiz ay salıverilmesinin ardından düzenlenen bir protesto eyleminde, "iktidar koltuğuna oturacak ismi değil, sistemin kendisini değiştirin." yazılı pankartlar göze çarpıyordu. timoşenko'nun siyasete dönüşünün, kiev'de oligarkların yeniden iktidara geleceğinin habercisi olduğuna dair endişeler artıyor.

kiev'deki yeni liderler, bu korkuları yatıştırmak adına pek bir şey yapmadılar. ukrayna'nın geçici devlet başkanı aleksandır turçinov, 2 mart'ta çelik sektörünün kodamanlarından serhiy taruta'yı donetsk valisi olarak atadı ki, yanukoviç de 1997-2002 yılları arasında bu görevde bulunmuştu. ancak taruta'yı meşru bir lider olarak tanımayan protestocular, kendi valilerini seçmek istiyorlar. atamadan bir hafta sonra donetsk'i ziyaret eden udar partisi genel başkanı ve eski ağır sıklet boks şampiyonu vitali kliçko, öfkeli kalabalığa hitaben konuşmaktan kaçındı.

geçici başbakan arseniy yatsenyuk ise 18 mart'ta katıldığı bir televizyon yayınında, ülkedeki rusça konuşan kesime, geçici hükümet olarak haklarını koruyacaklarına dair güvence vermeye çalıştı. lakin işler durumda bir polis gücü olmadığından, hükümet de, eğreti üniformalarıyla kiev'in merkezinde devriye gezen milisleri kontrol edemiyor gibi görünüyor. meydan protestocuları ise ülkenin doğusunda ve güneyinde rus karşıtı faşist semboller olarak görülen siyah ve kırmızı bayrakları sallamaya devam ediyorlar. bu da yatsenyuk'un rusça konuşanların endişelerini dindirme çabalarını boş bir söylem gibi gösteriyor.

rusya'nın toprak ilhakının ukrayna'nın doğusuna da uzanıp uzanmayacağı henüz belli değil. ancak kesin olan bir şey var: donetsk'teki iktidar boşluğu, ekonomik bölünmeler ve kiev'de gerçek bir siyasi liderlik olmaması, bölgedeki ayrılıkçı duyguları körüklüyor.