amerika birleşik devletleri başkanı barack obama'nın 10 eylül 2014 akşamı yaptığı açıklama ile irak ve şam islam devleti'ne (işid) yönelik hava saldırılarının hem irak hem de suriye'de arttırılacağını duyurması, söz konusu harekatın kapsamı ve başarısına dair spekülasyon yarattı.

tartışmaların odak noktasında, hava saldırılarının işid'i yok edip edemeyeceği; türkiye, iran ve suudi arabistan gibi avrupalı ve bölgesel müttefiklerin rolünün ne olacağı; suriye'nin topraklarına düzenlenecek hava saldırılarına ne tepki vereceği; özgür suriye ordusu (öso) ve irak ordusu gibi sahadaki aktörlerin örgüt ile etkin bir biçimde savaşıp savaşamayacağı soruları yer alıyordu.

bu tartışmada öne çıkmayan çok önemli bir mesele daha vardı ki, o da olayların ardından nüfusu yaklaşık 1 milyon kadar kalan musul halkının bu dinamikte ne şekilde yer alacağıydı. obama'nın stratejisinin kısa ve uzun vadeli uygulanabilirliğini değerlendirmek için musul'daki sivil nüfus ve onların işid ile ilişkisinin dikkate alınması şart.

işid ve kendini halife ilan eden lideri ebu bekir bağdadi'nin yükselişi, bağdadi'yi meşhur abbasi halifesi harun reşit (763-809) ile kıyaslayan makaleler yazılmasına yol açtı. işid'in "hilafeti" ile abbasi halifelerinin mirasının nasıl birbirinden farklı olduğunu ortaya koyan bu tür yazıları nostaljik açıdan ilginç buluyorum. ancak daha yerinde bir tarihi benzeşim kurmak istersek, 1494-1498 yıllarında yeni kudüs ilan ettiği floransa kentine hükmeden vaiz girolamo savonarola ile kıyas yapmamız lazım.

musul, tıpkı savonarola'nın floransası gibi. savonarola da, bağdadi de ellerindeki toprakları, yeni ve bağnaz bir proto-devletin çekirdeği olarak tasavvur ettiler. buraları ahlaksızlıklardan temizlemek adına, putperestlik olarak görülen sanat ve mimariden tutun, ahlak dışı sayılan davranışlara kadar birçok şeyi yasakladılar. her ikisi de güçlü düşmanlar haline geldiler. biri hristiyanların hamisi papa vi. alexander, diğeri ise müslümanların kutsal topraklarının koruyucusu suudi arabistan kralı tarafından kınandı; zira bu liderlerin din konusundaki tekellerine meydan okumuşlardı.

floransa halkı en sonunda savonarola'ya düşman oldu ve vaizin 1498 yılındaki idamını memnuniyetle karşıladı. işte yaptığımız beyin jimnastiğinin tam bu noktasında, siyasi tartışmalarda dikkate alınmayan etken devreye giriyor: musul'daki sivil nüfus, bağdadi yönetimi altında nasıl bir yaşam sürüyor ve devam eden hava harekatı esnasında nasıl tepki verecek?

musul etkeni

sakinleri arasında çok sayıda irak ordusu mensubu bulunmasından dolayı "subay şehri" olarak bilinen musul'da, nuri maliki'nin başbakanlığı döneminde huzursuzluk baş gösterdi. işid'in 2014 yazında kenti ele geçirmesinin arifesinde, bölge halkı iki seçenek ile karşı karşıya kalmıştı: ya sık sık vatandaşları topluca tutuklayan irak güvenlik güçlerinin yönetimini kabul edeceklerdi ya da işid'e ve zorbalıklarına göz yummayı sürdüreceklerdi.

haziran 2014 itibarıyla irak güvenlik güçleri ve beraberinde de kent nüfusunun önemli bir bölümü kaçınca, bu ikilem de tartışma konusu olmaktan çıktı. musul'da kalanlar işid'e ya aktif bir şekilde destek verdiler ya da boyun eğdiler.

musul'daki atmosferi hesaplamak güç; ama işid şehirde güvenlik ve istikrarı sağlamış durumda. abd'nin hava saldırılarının devamının gündemde olduğu süreçte, bunun günlük hayatı nasıl etkileyeceği bilinmiyor.

çoktan başlamış olan hava saldırıları eğer musul dışındaki işid güçlerini hedef alacak şekilde devam ederse, kent sakinlerinin kararsızlığı da sürecektir. fakat saldırılarda su ve elektrik şebekeleri zarar görüp işid'in temel hizmetleri vermesine engel olur veya bizzat şehre saldırılırsa ki, bu durumda işid'i hedeflerken mutlaka sivil ölümleri de yaşanacaktır, musul halkının bir kısmı işid'i destekleyecek ya da hava saldırılarına yol açan örgüte öfke duyacaktır.

savonarola'nın aksine, bağdadi'nin elinde savaş tecrübesi olan, denetimi altındaki yerlerde ve ötesinde korku salmayı başarmış, disiplinli bir askeri güç mevcut. durumun musul halkı için hayatı çekilmez hale getirip getirmeyeceğini ise önümüzdeki haftalarda ve aylarda göreceğiz.

işid savaşçıları, musul gibi büyük bir şehrin dokusu içinde eriyip kaybolabildikleri müddetçe hava saldırılarına dayanabilirler. onları kentten çıkarmak bir sokak savaşı gerektiriyor ki, irak ordusu şu aşamada böyle bir yeterliliğe sahip değil. bununla birlikte, musul'un sivil halkı işid'i barındırıp beslemek istemez ve işbirliğine yanaşmazken, örgütün amerikan saldırıları karşısında nasıl ayakta kalacağı da belirsiz.

musul'un sakinleri, işid'e maddi destek sağlamamakta diretir veya örgütü etkin bir biçimde protesto ederek bağdadi'nin temsilcisi olmaya soyunduğu müslümanlar nezdinde meşruiyetini kaybettiğini gösterirlerse, örgütün suriye'deki operasyon üssü olan rakka ile irak'ın felluce ve tikrit kentleri gibi, bu çatışmanın içinde yer alan daha küçük ölçekli diğer şehir merkezleri açısında da örnek teşkil edebilir. nitekim işid'e devlet görüntüsü veren, bu dört şehirdeki varlığıdır.

bahsi geçen şehir merkezlerindeki siviller, hava saldırıları neticesinde işid'in zayıfladığı algısına kapılsalar dahi, hükümet güçlerinin dönüşüne de, kazanan tarafın getireceği adalete de ihtiyatla yaklaşacaklardır.

irak'taki şehir ve kasabalardaki nüfus, diğer aşiret güçleri ya da neo-baasçıların bölgeyi ele geçirmesine yol açabilir. rakka'daki vatandaşlar, hava harekatı yüzünden sıkıntı çekmeleri halinde, kentin öso tarafından ele geçirilmesini sağlayabilirler. dolayısıyla hava operasyonu bu bağlamda, ne şam ne de bağdat'ın hızlı kazanımlarla gücünü yeniden ortaya koyabilmesini garanti ediyor.

hava saldırılarının etkililiği

işid'e karşı düzenlenecek hava saldırılarının ne kadar etkili olacağını belirlemenin tek yolu, abd ve nato'nun geçmişte kara savaşı yürüten yerel gruplarla koordinasyon içerisinde gerçekleştirdiği operasyonları incelemekten geçiyor. 1998'deki kosova hava harekatı, kosova kurtuluş ordusu güçlerine yardım ederek yugoslav silahlı kuvvetlerinin çekilmesine yol açmıştı. lakin slobodan miloseviç hükümeti ancak belgrad vurulunca teslim olmaya mecbur kalmıştı.

oysa işid örneğinde tüm ülke örgütün elinde değil. dolayısıyla buradaki durumu, nato'nun kuzey ittifakı askerleri ile koordinasyon içinde afganistan'a düzenlediği ve sonunda taliban'ın kabil'den çekilmesine yol açan 2001'deki hava operasyonu ile karşılaştırmak daha doğru olur. el kaide ve taliban'ın yöneticileri, harekata rağmen kaçıp hayatta kalmayı başardılar. taliban, şehir içinden yönetimi bir kenara bırakıp ülkenin kırsal kesimlerindeki büyük bölgeleri ele geçirdi, özellikle bomba yüklü araçlar ve intihar bombacıları ile kentlere saldırılar düzenlemeye başladı.

obama'nın ilan ettiği harekat, işid'i yok etmeyecektir. zira işid, tıpkı el kaide gibi, bir fikri temsil ediyor. operasyona dair yegane başarılı senaryo, irak ve suriye kent merkezlerindeki işid güçlerinin dağıtılmasıdır. yoğun bir hava saldırısı ve beraberindeki iç karışıklık, işid'i irak şehirlerinden çekilerek faaliyetlerini kırsal bölgelerden sürdürmeye ya da suriye kaosuna geri dönmeye mecbur bırakabilir. fakat örgüt yine de 2011-2013 yıllarında olduğu gibi irak şehirlerinde bombalı intihar saldırıları düzenleme kabiliyetine sahip olacaktır.

son on yılda katıldığım televizyon programlarında bana el kaide'nin nasıl yenilebileceğini sorduklarında verdiğim yanıt, bunun imkansız olduğu şeklindeydi. çoğu zaman terör örgütleri ancak kendi içlerinde bir rekabet sorunu yaşadıklarında zayıflar. el kaide halihazırda böyle bir hizipleşmeden muzdarip oldu. işid'in de alacağı olası bir yenilgi karşısında birlik içinde kalıp kalamayacağı ya da aslında bu savaşı doğrudan abd'ye taşıyıp taşımayacağını ise henüz bilmiyoruz.

ibrahim el maraşi, san marcos'taki california eyalet üniversitesi tarih bölümü öğretim üyesi. maraşi'nin 'iraq’s armed forces: an analytical history' adlı bir kitabı bulunuyor.

twitter'dan takip edin: @ialmarashi

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.