mısır'da hüsnü mübarek iktidarına son veren devrimden sonra yönetimi, idari bir organ olan yüksek askeri konsey (yak) devralmıştı. 16-17 haziran 2012'deki seçimlerden zaferle çıkan müslüman kardeşler (ihvan-ı müslimin) adayı muhammed mursi'nin 30 haziran'da cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturması ile resmen başlayan dönem, yak ile ülkenin yeni lideri arasındaki ilişkiler açısından da farklı bir sürecin yaşanacağının işaretlerini veriyordu.

atanmış askerlerden kurulu yak'ın, ülkenin demokratik yollarla göreve gelmiş ilk sivil cumhurbaşkanının manevra alanını daraltıcı tavrından rahatsızlık duyan cumhurbaşkanı muhammed mursi, yak'a karşı cesur girişimlerde bulunarak iktidarını konsolide etmeye çalıştı. 

bu bağlamda adımlarını çok dikkatli atan mursi, 5 ağustos 2012'de kuzey sina'daki israil sınırında yer alan polis karakoluna düzenlenen saldırı ile başlayan süreci, sivil iktidar üzerindeki askeri vesayeti kırmak için uygun bir zaman şeklinde değerlendirdi. 16 güvenlik görevlisinin ölümüyle sonuçlanan ve ülkede şok etkisi yaratan saldırının ardından iki kıdemli general ile istihbarat şefini görevden alan mursi, beklenmeyen bir hamle yaparak yak'ın komuta kademesini dağıttı. 

hişam kandil başkanlığında kurulan yeni kabinede savunma bakanlığı görevini üstlenen yak başkanı mareşal hüseyin tantavi ile yak'ın ikinci komutanı ve genelkurmay başkanı general sami annan'ı 12 ağustos 2012 günü emekliye sevk eden mursi, bu hareketiyle ordu karşısında dik duracağını tüm dünyaya ilan etti.

mursi ile mısır ordusu arasında güç mücadelesi

mursi, mareşal tantavi yerine general abdulfettah halil sisi'yi savunma bakanı ve mısır silahlı kuvvetleri genel komutanı olarak atadı. annan'dan boşalan genelkurmay başkanlığı makamına da korgeneral sıdkı subhi'yi getirdi. mursi ayrıca yak üyesi üç kuvvet komutanının da emekliliklerine karar verdi.

mursi, yak'ın 17 haziran 2012 tarihinde bir genelge yayınlayarak mevcut geçici anayasaya eklediği, cumhurbaşkanının yetkilerini güdükleştiren hükümlerini de iptal etti. söz konusu düzenlemelerde, silahlı kuvvetleri ilgilendiren bütün konularda yak'a tek merci olma yetkisi tanınıyordu.

bu değişiklikleri 'devrimin güçlendirilmesi' şeklinde algılayan müslüman kardeşler taraftarları, mursi'yi desteklemek üzere meydanlara döküldüler. buna karşın muhalefetin önemli bir kesimi, bu hamle ile mursi'nin yetkilerini çok genişlettiği öne sürerek endişelerini dile getirmeyi tercih etti.

mısır'da ordu ile müslüman kardeşler yönetimi arasındaki güç mücadelesinin niteliğini, kamuoyu önünde fazla konuşulmasa da perde arkasında gittikçe gerildi. mısır ordusu, cumhurbaşkanı mursi'nin yak üzerindeki bu tasarrufunu kabullenmiş gibi görünüyor ve ülkenin seçilmiş sivil lideri ile siyasal istikrarı tehlikeye düşürecek şekilde bir çatışmaya girmeyeceği yönünde sinyaller veriyordu. ancak durumun hiç de göründüğü gibi olmadığı, özellikle de ordunun üst kademesinin mursi ve ihvan'dan rahatsızlık duyduğu bir yıl geçmeden ortaya çıktı.

adım adım darbe

bazı halk kesimlerinin mursi'ye tepki göstermesi ve onun istafa etmesi sağlamak amacıyla bir kez daha tahrir meydanı'na inmesini bir imkan olarak gören mısır ordusu, çok riskli bir karar alarak siyasete doğrudan müdahale etmeye yöneldi. 30 haziran 2013 günü tahrir meydanı'nda yapılan ve mübarek'i istifaya götüren protestolardan bile daha büyük olduğu söylenen gösteriler üzerine düğmeye basıldı. general sisi, 1 temmuz 2013'te bir açıklama yaparak mursi yönetimi ile muhaliflerine diyalog kurmaları için iki gün süre verdi. krizin sona ermemesi halinde yeni bir yol haritası belirleyeceklerini belirten sisi, böylece darbe yapabileceklerinin işaretlerini de verdi. 

perde arkasında sisi ve yak üyelerinin mursi'ye istifa etmesine dair baskı yaptığı, cumhurbaşkanı'nın ise buna direndiği söylentilerinin ortaya kapladığı bir ortamda 48 saatin dolmasıyla mısır devrimi ve arap baharı'nda yeni bir dönem başladı.

muhalefetin bazı temsilcileri, el ezher şeyhi ve kıpti kilisesi başpiskoposu ile beraber kameralar karşısına geçen general sisi, cumhurbaşkanı'nın artık görevde olmadığını açıkladı. mursi'nin dindar olması sebebiyle çok güvendiği ve bizzat atadığı sisi'nin darbesiyle devrilmesi, arap coğrafyasını alt üst eden darbenin en dramatik yönlerinden biriydi.

yüksek askeri konsey: kısa tarihi ve üyeleri

mısır yüksek askeri konseyi, ordunun bütün birimlerini temsil eden 21 kıdemli subaydan meydana geliyordu. fakat mursi'nin yaptığı sürpriz değişikliklerden sonra bu sayı değişti ve 19'a indi.

geçmişi, (devrim sürecindeki) ayaklanmaların çok daha öncesine uzanan yak, 1973 yılında, tarihe ‘ekim savaşı’ olarak geçen (ve 1967 savaşı’nda sina yarımadası ile golan tepeleri’ni işgal eden israil güçlerine karşı mısır’ın beklenmedik saldırısı ile başlayan) girişime hazırlanan, dönemin cumhurbaşkanı enver sedat tarafından kuruldu. ilkin sedat, sonrasında da yerine geçen mübarek, yak’ın başkanlığını yürüttü. mısır'ı iki lideri de, tıpkı selefleri muhammed necip ve cemal abdulnasır gibi asker kökenliydiler.

söz konusu durum, devrim sırasında değişime uğradı. ilk defa 10 şubat 2011’de mübarek olmaksızın hareket eden yak, organın ‘halkı korumak’ ve ‘çıkarları ile güvenliğini gözetmek’ sorumluluğunu vurgulayan kısa bir açıklama yayımladı. aynı zamanda savunma bakanı da olan mareşal muhammed hüseyin tantavi, yak toplantısına başkanlık yaptı.

11 şubat 2011’de mübarek’in istifa etmesinden birkaç saat sonra bir başka açıklama ile ortaya çıkan yak, ‘halkın meşru taleplerini destekleme’ sözü verdi. geleneksel anlamda perde gerisindeki (gücü elinde tutan) kurum rolünü oynayan yak, mübarek’in devrilmesini izleyen günlerde artan biçimde kamusal bir role bürünmesiyle birlikte, daha başka bildiriler de kaleme aldı.

yak, kasım 2011’de gerçekleştirilen parlamento seçimlerine kadar, yeni kanunlar hazırlamak ve yürürlüğe koymakla sorumlu bir organ işlevini gördü. bu süre zarfında, hükümet için birkaç başbakanın yanı sıra bir düzineden fazla bölge valisi atadı.

yak'ın eski ve yeni üyelerinin profilleri, mısır'da asker-sivil ilişkilerine dair önemli veriler sunuyor: 

mareşal muhammed hüseyin tantavi

mısır’ın uzun yıllar boyunca savunma bakanlığı görevini yürüten hüseyin tantavi, eski liderine karşı aşırı itaatkârlığı nedeniyle halk arasında ‘mübarek’in kanişi’ ifadesiyle yerilen bir isimdi.

1935’te yukarı mısır’da dünyaya gelen tantavi, askeri kariyerine 1956 yılında subay olarak başladı. 1967 ve 1973’te israil ile yapılan savaşlar da dahil olmak üzere, sonraki yarım yüzyıl boyunca mısır’ın girdiği tüm savaşlara katıldı. 1991’de mareşal rütbesi alan tantavi, aynı tarihte savunma bakanlığına getirildi.

21 yıl boyunca mısır hükümetinde hizmet veren tantavi, 1995'te mısır silahlı kuvvetleri genel komutanı olarak görevlendirildi.

11 şubat 2011’de mübarek’in devrilmesi üzerine yak başkanı oldu. mübarek sonrası demokrasiye geçiş döneminde yak'ın fiilen ülkeyi yönetmeye başlamasıyla beraber birçok defalar halka televizyondan seslendi. tantavi’nin en dikkate değer konuşması, kasım 2011’de kahire şehir merkezinde protestocular ile güvenlik güçleri arasında yaşanan ve ölümlerle sonuçlanan çatışmaların ardından geldi.

mareşal tantavi, iktidarın sivillere devredilmesini hızlandırma sözü verdi; lakin onun bu sözü protestocular nezdinde fazla anlam taşımıyordu.

tantavi, mursi'nin cumhurbaşkanlığına kadar geçen süre zarfında çok sayıda devlet başkanı ve diğer yabancı yetkililer ile görüşmelerde bulundu. wikileaks tarafından açıklanan 2008 tarihli abd diplomatik yazışmalarında (belgenin orijinal ingilizce metni), 'cana yakın ve kibar' ama aynı zamanda 'yaşlı ve değişime dirençli' sıfatlarıyla nitelendiriliyordu.

hüseyin tantavi, 12 ağustos 2012'de cumhırbaşkanı mursi'nin kararıyla emekliliğe sevk edildi. 

abdulfettah halil sisi

mısır'ın devrim sonrası döneminin bıçak sırtı olaylarından sayılan 12 ağustos atamaları ile hüseyin tantavi'nin yerini alan general sisi, bir yıl sonra 3 temmuz darbesine imza atarak mısır tarihinin dönüm noktalarından birinin baş oyuncularından biri olarak kayıtlara geçti.

abdulfettah halil sisi, 1954 yılında kahire'de dünyaya geldi. 

1969'da orduya katılan sisi, 1977'de askeri bilimler diplomasıyla mezun oldu. birleşik krallık ve abd'deki askeri okullarda çeşitli kurs ve eğitimler aldı. sisi, mısır ordusunun başına geçmeden önce savunma bakanlığı'nda askeri keşif direktörlüğü şefi görevindeydi. 

cumhurbaşkanı mursi'nin 12 ağustos 2012'de savunma bakanlığı ve mısır silahlı kuvvetleri genel komutanlığı'na getirdiği sisi, aynı zamanda yak başkanlığı görevini de üstlendi.

mursi'nin bu kadar genç bir komutanı ordunun başına getirmesi, ülkedeki seküler ve liberal kesimlerin eleştirilerine yol açmıştı. sisi'nin devrim sırasında güvenlik güçlerinin halka şiddet uygulamasını açıkça eleştirmesi ve dindar olması nedeniyle mursi tarafından tercih edildiği söyleniyordu. hatta sisi'yi gizliden müslüman kardeşler üyesi olmakla suçlayanlar bile çıktı. 

lakin süreç sonunda sisi hem ona çok güvenen mursi'yi hem de onu ihvan yanlısı olmakla suçlayan kesimleri şaşırtacak bir adım attı. 3 temmuz 2013 darbesiyle mursi'yi alaşağı ederek mısır'da 2011'de başlayan devrim sürecini başa saran sisi, mısır siyasetinin asker aktörleri listesindeki yerini aldı.

general memduh şahin

yak tarafından yayımlanan kararnamelerin çoğunun ofisinde hazırlandığı mehduh şahin, 'konsey’in hukuk ve anayasa danışmanı' sıfatıyla büyük bir şöhret edindi. şahin’in imzasını taşıyan bu kararnameler arasında, 17 haziran 2012'de açıklanan ve hükümet ile cumhurbaşkanının yetkilerini yak lehine kısıtlayan ‘anayasal düzenleme’ de yer alıyordu.

general şahin, mübarek’in cumhurbaşkanlığını bırakmasından iki hafta sonra, yak üyeleri general muhammed assar ve general muhtar mulla ile beraber, mısır’ın dream tv kanalına çıkarak dikkatleri üzerine çekmişti.

konsey’in kamuoyuna doğrudan ilk defa seslendiği an olması nedeniyle söz konusu program büyük önem taşıyordu. programda mübarek’e duydukları bağlılık ile halk arasında kaldıklarını dile getiren generaller, mübarek döneminin temel niteliği haline gelen yolsuzlukları da eleştirmişlerdi.

general muhsin fenceri

hüseyin tantavi’nin yardımcılığını yapan muhsin fenceri, mursi imzalı değişikliklerden sonra da makamını korudu.

savunma bakanlığı'nın idaresini de kapsayan bir görev alanına sahip olan fenceri, devrimden sonra cuntanın kamuoyu açıklamalarını televizyonda okumakla görevlendirildi. fenceri, yak generalleri içinde muhtemelen en fazla görünen isim konumundaydı. 

kaynak: al jazeera ve ajanslar