Ülke profili

Ülke profili: Azerbaycan

Petrol ve doğalgaz gelirlerini büyüme ve silahlanmaya aktaran Güney Kafkasya ülkesi, Dağlık Karabağ üzerindeki Ermenistan işgalini sona erdirmeyi milli ülkü olarak görüyor.

Temel bilgiler

başkent: bakü

yüzölçümü: 86,600 km²

nüfus: 9,297,507 (2012)

para birimi: manat

dili: azerice

kuruluş: 30 ağustos 1991

nüfusunun çoğunluğunu azeri türklerinin oluşturduğu azerbaycan, küresel enerji stratejilerindeki rolü ve rusya-iran-türkiye üçgeniyle kültürel ve siyasi bağlantıları nedeniyle güney kafkasya siyasetinin önemli aktörlerinden biri konumundadır. 1918'de azerbaycan demokratik cumhuriyeti'nin ilanıyla mevcut yapısının ilk halini alan ülke, 1920'deki bolşevik işgaliyle beraber sovyetler birliği'nin kontrolüne girdi. 1922-91 yıllarında, azerbaycan sovyet sosyalist cumhuriyeti adı altında, sovyet imparatorluğu'nun parçası olarak varlığını sürdürdü. 

sovyetler birliği'nin 1990'da dağılma sürecine girmesiyle harekete geçen azerbaycan, 18 ekim 1991'de bağımsızlığını ilan etti. ülkedeki ilk cumhurbaşkanlığı seçimleri 1992'de düzenlendi. bu seçim sonucu ebulfez elçibey, azerbaycan sovyet sosyalist cumhuriyeti'nin sonuncu ve azerbaycan cumhuriyeti'nin ilk lideri olan ayaz mutallibov’dan koltuğu devraldı.

dağlık karabağ sorununu idare biçimi ve izlediği ekonomi politikaları halk arasında büyük memnuniyetsizlik doğuran elçibey, 1993'te görevini bırakmak zorunda kaldı.

haydar aliyev dönemi

turancı-milliyetçi görüşleri nedeniyle rusya ve iran'ın büyük rahatsızlık duyduğu ebulfez elçibey'in görevinden zamansız ayrılışı, aliyevlerin halen devam eden iktidarının önünü açtı. azerbaycan'a bağlı olan ama onunla kara sınırı bulunmayan nahçıvan özerk cumhuriyeti'nin fiili yöneticisi konumundaki haydar aliyev, önce milli meclis başkanı ve geçici cumhurbaşkanı seçildi. sovyet döneminin üst düzey idarecilerinden aliyev, kısa süre sonra düzenlenen referendumla cumhurbaşkanlığını resmen devraldı.

devlet sistemi ve siyaset arenasındaki muhaliflerini bertaraf eden haydar aliyev, 1990’ların sonunda azerbaycan'ın mutlak hakimi haline geldi. geniş petrol rezervlerini kullanabilmek için uluslararası şirketlerle anlaşmalar imzalayan tecrübeli lider, hileli olduğu iddia edilen 1998 seçimleriyle ikinci kez cumhurbaşkanı oldu.

bakü, 1999'da şah deniz doğalgaz rezervinin keşfinin akabinde ankara ile bu alanda ihracat anlaşması imzaladı. ayrıca, bakü-tiflis-ceyhan petrol ve bakü-tiflis-erzurum doğalgaz boru hatlarını hayata geçirebilmek amacıyla türkiye ve bir diğer güney kafkasya ülkesi olan gürcistan ile işbirliğine gitti.

haydar aliyev'in 1999'da başlayan sağlık problemleri, birkaç yıl içinde onu artık görev yapamaz hale getirdi. ağustos 2003'te tedavi olmak için yeniden abd'ye giden aliyev, 1995 yılından itibaren milli meclis üyesi olan oğlu ilham aliyev'i başbakanlığa atadı. ekim 2003'te görevinden resmen ayrılan haydar aliyev, aynı zamanda lideri olduğu yeni azerbaycan partisi'nin (yap) yegane cumhurbaşkanı adayı olarak oğlu ilham'ı tayin etti. böylece oğlunun aynı zamanda siyasi varisi olduğunu açıkça ortaya koydu.

ilham aliyev dönemi 

ekim 2003'te düzenlenen cumhurbaşkanlığı seçimlerini, oyların yüzde 77'sini alan ilham aliyev'in kazandığı açıklandı. oğul aliyev'in cumhurbaşkanlığı koltuğunu babasından devralmasıyla azerbaycan'da 'ikinci aliyev' resmen dönemi başladı. ilham aliyev'in azerbaycan'ın liderliğini üstlendiği esnada babasının durumu da gittikçe kötüleşiyordu. haydar aliyev, 12 aralık 2003 günü abd'nin cleveland kentindeki bir klinikte hayatını kaybetti.

ilham aliyev, 2008’de tekrar seçilmesinden bir yıl sonra düzenlediği referandumla cumhurbaşkanlığının görev dönemi sınırlamasını kaldırdı. 9 ekim 2013 tarihli son cumhurbaşkanlığı seçimlerini, aliyev'in yüzde 85'lik oy oranıyla kazandığı ilan edildi. yoğun usulsüzlük iddiaları ve muhalefet partilerinin yoğun tepkisiyle karşılaşan sonuçların ardından başlayan gösteriler, güvenlik güçlerinin müdahalesiyle bastırıldı.

dağlık karabağ sorunu

azerbaycan sovyet sosyalist cumhuriyeti ile yine bir eski sovyet cumhuriyeti olan komşusu ermenistan arasında 1980’lerin sonunda ortaya çıkan dağlık karabağ sorunu, dünyanın hâlâ çözülemeyen çatışmaları arasında yer alıyor.

azerbaycan'ın ermeni ve azerilerin birlikte yaşadığı dağlık karabağ özerk bölgesi'nde 80'li yılların ikinci yarısında, dönemin sovyet lideri mihail gorbaçov'un değişim siyasetinin etkisiyle merkezi yönetimin gücü azalmaya başladı. bunun yansıması, 1988'de dağlık karabağlı ermenilerin ayrılıkçı eylemlere girişmesiyle kendini gösterdi. ermenistan'ın da katıldığı sokak hareketleri, karabağ halk sovyeti'nin tek taraflı olarak ermenistan ile birleşme kararı almasıyla büyüdü. dağlık karabağlı ermenilerin irredentist (bir etnik grubun yaşadığı tüm toprakların aynı siyasi birim altında toplanması) kalkışması, 1989'a girildiğinde ermenistan, karabağ ve azerbaycan arasında gittikçe derinleşen bir anlaşmazlığa dönüştü. 


haydar aliyev, cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturması sonrasında konumunu güçlendirecek adımlar attı. [us federal government]

azerbaycan milli meclisi'nin dağlık karabağ'ın özerk bölge statüsüne son vermesinin ardından, karabağ'daki azeri nüfusun boykot ettiği bir referendum ile bölgenin bağımsızlık ilanı onaylandı. iki sovyet cumhuriyetinin 1991'de bağımsızlıklarına kavuşmasıyla bölgedeki tansiyon daha da yükseldi. 1992'de ermenistan ordusu dağlık karabağ'ı işgal etti. ermenistan ile azerbaycan, bu noktadan sonra tam kapasiteli bir savaşın içine girdi. ermenistan'daki etnik azeriler azerbaycan'a, azerbaycan'daki etnik ermeniler ermenistan'a kaçmak zorunda kaldı. her iki ülkenin de demografik yapısında ciddi değişiklikler yaşandı. 

ermeni birliklerin 1992 yılında dağlık karabağ'ın hocalı kasabasında yüzlerce azeri sivili katletmesi ve azeri kenti şuşa'nın düşmesi savaşın sonucunu belirledi. 1994 yılında ateşkes yapıldı ve bölgeye bm barış gücü yerleştirildi. karabağ'dan kaçan ve azerice 'kaçkın' olarak nitelendirilen yaklaşık 600 bin azeri, halen dünyadaki en büyük mülteci gruplarından birini teşkil ediyor. kafkasya'nın açık hesaplarından biri olan dağlık karabağ'da nihai bir çözüme varılması için avrupa güvenlik ve işbirliği teşkilatı (agit/osce) çerçevesinde abd, rusya ve fransa liderliğinde bir müzakere ekibi oluşturuldu. minsk grubu adı verilen bu ekip çerçevesinde, ihtilafın çözümü için taraflar arasındaki müzakereler fasılalarla sürüyor. 

siyasi sistem

laik üniter parlamenter azerbaycan cumhuriyeti'nin siyasal sistemi; yasama, yürütme ve yargı organlarına dayanıyor. yürütme, devletin başı cumhurbaşkanının hakimiyetinde. beş yıllık dönemlerle sınırsız defa seçilebilen cumhurbaşkanı, başbakan ve bakanları seçme yetkisine sahip. kabine, milli meclis tarafından onaylandıktan sonra göreve başlıyor. yasama organı milli meclis üyeleri ise genel seçimlerle belirleniyor. beş yılda bir düzenlenen cumhurbaşkanlığı ve parlamento seçimleri, mütemadiyen uluslararası kuruluşların yoğun usulsüzlük iddialarına maruz kalıyor. ülkenin en yüksek yargı organı anayasa mahkemesi’nin üyeleri de cumhurbaşkanınca belirliyor. bu isimlerin de milli meclis tarafından onaylanması gerekiyor. 

Azerbaycan cumhurbaşkanları

ayaz mutallibov:

1991-1992

ebulfez elçibey:

1992-1993

haydar aliyev:

1993-1998, 1998-2003

ilham aliyev:

2003-2008, 2008-2013

ekonomi

azerbaycan ekonomisi esasen geniş doğalgaz, petrol ve demir cevheri rezervlerinden elde edilen gelir etrafında dönüyor. sovyet sonrası geçiş döneminde ağır ekonomik sorunlarla boğuşan ülke, 2000’lerin ikinci yarısında petrol ve doğalgaz üretiminin artmasıyla gelişim sürecine girdi. inşaat ve bankacılık sektörlerindeki gelişmeler sayesinde yüksek büyüme seviyelerine ulaştı.

küresel ekonomik krizin de etkisiyle ekonomik büyümenin yatay seyir izlediği 2011'de ülkenin satın alma gücü paritesine göre gayrisafi yurtiçi hasıla (gsyih) rakamı 93 milyar dolar oldu. 2012'deki gsyih rakamı 96,768 milyar dolara yükseldi. 2012 itibariyle azerbaycan'ın kişi başına düşen gsyih oranı 10,478 dolar seviyesindeydi. ülkede 2011 verilerine göre sanayi, gsyih’nin yüzde 67’sini oluştururken, tarımın ekonomi içindeki oranı yüzde 6 oranında kaldı. hizmet sektörü ise gsyih'den yüzde 27 seviyesinde pay aldı.

azerbaycan ekonomisinde enerji ihracatı büyük önem taşıyor. uluslararası para fonu (imf) verilerine göre azerbaycan’ın toplam ihracatının yüzde 90'ından fazlasını petrol ve doğalgaz oluşturuyor. oil and gas journal (ogj) de azerbaycan’ın kanıtlanmış ham petrol rezervini, ocak 2013 itibariyle, 7 milyar varil civarında hesaplıyor.

azerbaycan’ın 2012’de günde 850 bin varil sıvı yakıt ihraç ettiği tahmin ediliyor. 2010’da zirve yapan sıvı yakıt ihracatı günde ortalama 967 bin varile ulaşmıştı. 2012'de ise sıvı yakıt ihracatında 2011’e kıyasla yüzde 7 düşüş yaşandı. bunun nedeni de 2010’dan itibaren üretimin kısmen düşmesiydi.

ağırlıklı olarak ham petrol ihracatçısı olmasına karşın azerbaycan, komşularına dizel, gazolin ve jet yakıtı gibi az miktarda işlenmiş ürünler de gönderiyor. satışın büyük kısmı, rusya ve gürcistan’a gerçekleştiriliyor.


hazar denizi kıyısındaki azeri çırak güneşli ve şah deniz sahaları, dünyanın en büyük petrol ve doğalgaz rezervlerine ev sahipliği yapıyor.[reuters]

petrol üretimi ve dağıtımı

devlete ait petrol şirketi socar, ülkenin toplam petrol üretiminin yüzde 20'sini gerçekleştiriyor. petrolün kalanı ise uluslararası enerji şirketleri tarafından çıkarılıyor.

azerbaycan’da 2002-2010 yıllarında petrol üretiminde düzenli artış yaşandı. üretim günde 315 bin varilden 1 milyon varil civarına çıktı. ancak 2010’dan itibaren teknik sorunlar nedeniyle üretim düştü. 2012’de petrol üretimi günde 932 bin varile geriledi.

2013 yılı verileri, petrol üretimindeki düşüşün devam ettiğine işaret ediyor. 2013'ün ilk yedi ayında günde ortalama 910 bin varil petrol üretildi. abd enerji bilgi yönetimi’ne (eia) göre azerbaycan’ın petrol üretimi 2014’te günde 850 bin varile düşebilir.

azerbaycan’ın ana petrol sahaları azeri çırak güneşli (açg) ve şah deniz. başkent bakü’nün yaklaşık 100 kilometre doğusunda yer alan ve 4325 metrekarelik alanı kapsayan açg’de maksimum üretimin günde 1 milyon varil olması bekleniyordu. fakat bu hedefe henüz ulaşılamadı.

şah deniz sahasında ise günde yaklaşık 40 bin varil petrol çıkarılıyor. şah deniz petrol sahası, 1992’den bu yana azerbaycan’da faaliyet gösteren british petrolium (bp) tarafından işletiliyor. bp, ülkenin en büyük yabancı yatırımcısı durumunda.

açg sahasında dokuz şirketten oluşan uluslararası bir konsorsiyum faaliyet gösteriyor. liderliğini bp’nin yaptığı konsorsiyumda amerikan chevronexxonmobil ve hess; japon inpex ve itochu (oilseeds international, ltd.); norveçli statoilazeri socar ile türkiye petrolleri ananim ortaklığı (tpao) hissedar konumunda.

azerbaycan, petrol transferinde şu hatları kullanıyor:

bakü-tiflis-ceyhan (btc) petrol boru hattı: ülkenin petrol ihracatının yüzde 80 kadarı, 1768 kilometrelik bakü-tiflis-ceyhan (btc) üzerinden yapılıyor. inşası 2005'te tamamlanan boru hattı, 2006’da faaliyete geçti. bp'nin işlettiği btc petrol boru hattı'nın kapasitesi günde 1 milyon varil civarında. btc ile azeri petrolü, gürcistan üzerinden türkiye’nin güneyindeki ceyhan limanı'na geliyor ve buradan tankerlerle dünya pazarına taşınıyor. azerbaycan'ın petrol sektörü, dışa açılmasını sağlayan btc ile birlikte dönüşüme uğradı.

bakü-novorossisk (kuzey yolu) petrol boru hattı: yaklaşık 1330 km. uzunluğundaki bakü-novorossisk petrol boru hattı, günde 100 bin varil petrol taşıma kapasitesine sahip. 1996’dan bu yana işleyen hat ile azeri petrolü, rusya’nın karadeniz kıyısındaki novorossisk limanı'na taşınıyor. hattın azerbaycan kısmını socar, rusya kısmını ise transneft şirketi işletiyor.

bakü-supsa (batı yolu) petrol boru hattı: günde 145 bin varil kapasiteli olduğu sanılan 833 kilometrelik bakü-supsa petrol boru hattı ile azeri petrolü önce gürcistan’ın batısındaki supsa kentine, oradan da tankerlerle dünya pazarına taşınıyor. 1999’dan beri çalışan hattı, socar adına uluslararası konsorsiyum işletiyor. 

doğalgaz üretimi ve dağıtımı

ogj, azerbaycan'ın ocak 2013 itibariyle 991 milyon metreküp kanıtlanmış doğalgaz rezervine sahip olduğunu açıkladı. bu rezervin büyük bölümü şah deniz sahasında yer alıyor. azeri çırak güneşli (açg) sahasından da doğalgaz çıkarılıyor. ülkenin doğalgaz üreticisi olarak önemi her geçen yıl artıyor. şah deniz sahasında bp ve statoil yüzde 25.5 hisseye sahip. diğer hisse sahipleri; her biri yüzde 10'luk pay ile fransız total, rus lukoil, isveçli naftiran intertrade company (nico) ve azeri socar. şah deniz'deki tpao'nun hissesi ise yüzde 9 oranında.

azerbaycan 2011’de 178 milyar metreküp doğalgaz üretti. şah deniz, dünyanın en büyük doğalgaz yatakları arasında. bp’ye göre şah deniz’de 1 trilyon 132 milyar metreküp doğalgaz mevcut. yine bp’ye göre şah deniz’den doğalgaz çıkarılmaya başlandığı 2006 yılından bu yana 39 milyar 436 milyon metre küp doğalgaz dünya pazarına ihraç edildi. 2011’de ülke, bakü-tiflis-erzurum boru hattı ile yaklaşık 5,3 milyar metre küp doğalgaz ihraç etti. azerbaycan 2007 öncesinde doğalgazını rusya’dan alıyordu.

azerbaycan, doğalgaz transferinde şu hatları kullanıyor:

bakü-tiflis-erzurum (güney kafkasya) doğalgaz boru hattı: erzurum’a ulaşmadan önce 692 km. boyunca btc petrol boru hattı'na paralel uzanıyor. inşası 2006'da bitirilen güney kafkasya doğalgaz boru hattı, 2007’de faaliyete geçti. 8,4 milyar metreküp doğalgaz taşıma kapasitesi var.

gazi-mehemmed-mozdok doğalgaz hattı: 241 kilometrelik hat, rus gazprom şirketi ve socar arasında imzalanan bir anlaşmayla rusya’ya gaz taşıyor. önceleri rusya’dan azerbaycan’a gaz taşıyan bu hat, 2010’dan itibaren tam ters istikamette gaz taşımak için kullanılıyor. rusya'ya bu hatla yılda 991 milyon metreküp doğalgaz taşınıyor.

bakü-astara doğalgaz boru hattı: ermenistan ile yaşanan gerginlik nedeniyle azerbaycan, doğalgaz ihracatı için iran ile bir takas anlaşması imzaladı. anlaşma uyarınca iran, 2006 sonundan itibaren nahçıvan’a azeri doğalgazı taşıyor. bu faaliyeti gerçekleştirmek için azerbaycan iran’a bakü-astara hattı ile gaz gönderiyor. iran da bu gazı salmas-nahçıvan hattı ile nahçıvan’a aktarıyor. iran transit gelirinden yüzde 15 komisyon alıyor. etrafı iran ve ermenistan ile çevrili olan, türkiye ile de çok kısa bir sınırı bulunan nahçıvan özerk cumhuriyeti, iran üzerinden gelen bu doğalgaza bağımlı durumda. 

trans anadolu doğalgaz boru hattı (tanap): azerbaycan, doğalgazını yeni pazarlara ulaştırmak için stratejik öneme sahip yeni bir anlaşmaya imza attı. türkiye ile azerbaycan ortaklığı ile hayata geçecek tanap projesi ile azeri doğalgazının, gürcistan’dan geçerek türkiye üzerinden yunanistan ve bulgaristan’a ulaşan bir boru hattıyla taşınması hedefleniyor. 

haydar aliyev'in formüle ettiği 'tek millet, iki devlet' sloganıyla hareket ettiklerini vurgulayan iki ülke, hattın inşası ve işletilmesi için bir konsorsiyum oluşturulması yönündeki memoranduma, 26 aralık 2011'de imza koydular. 26 haziran 2012 günü ise tanap projesi'nin hükümetlerarası anlaşması, ilham aliyev ve türkiye başbakanı recep tayyip erdoğan tarafından törenle imzalandı.

tanap projesi'nin dört aşamada tamamlanması bekleniyor. ilk gaz akışının 2018’de gerçekleşmesi öngörülüyor. 2020’de yıllık 16 milyar metre küpe çıkacak kapasitenin, 2023’te 23 milyar metre küp, 2026’da ise 31 milyar metre küpe ulaşması umuluyor.

türkiye, boru hatları ile petrol taşıma a.ş. (botaş) ve tpao ile beraber projede yüzde 20 hisseye sahip. projenin yüzde 80'lik hissesi ise socar'a ait.

elektrik üretimi

azerbaycan’ın 6 gigawatt’lık (gw) elektrik enerjisi üretme kapasitesi bulunduğu öngörülüyor. elektrik santrallerinin yüzde 86’sı fosil yakıtla çalışıyor. ülkede sekiz tane hidroelektrik santrali ve az sayıda rüzgar türbini var.

azerenerji adlı devlet şirketi, elektrik üretim, dağıtım ve taşınma faaliyetlerini yönetiyor. azerbaycan'da elektrik üretimi devlet kontrolünde. son yıllarda elektrik sisteminin modernizasyon çalışmalarına ağırlık veriliyor, devlet santralleri yenileniyor ve taşıma ağı iyileştiriliyor.

kaynak: al jazeera ve ajanslar

cia world factbook (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html)

eurasianet (http://www.eurasianet.org/node/62487

u.s. energy information administration (http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=aj)

Yorumlar

Bu sitede yer alan içerikler sadece genel bilgilendirme amacı ile sunulmuştur. Yorumlarınızı kendi özgür iradeniz ile yayınlanmakta olup; bununla ilgili her türlü dolaylı ve doğrudan sorumluluğu tek başınıza üstlenmektesiniz. Böylelikle, Topluluk Kuralları ve Kullanım Koşulları'na uygun olarak, yorumlarınızı kullanmak, yeniden kullanmak, silmek veya yayınlamak üzere tarafımıza geri alınamaz, herhangi bir kısıtlamaya tabi olmayan (format, platform, süre sınırlaması da dahil, ancak bunlarla sınırlı olmamak kaydıyla) ve dünya genelinde geçerli olan ücretsiz bir lisans hakkı vermektesiniz.
;