iran siyasi kültürünün yabancı korkusuyla kodlandığını söylemek yanlış olmaz. bu patolojik durum özelikle 1979 iran islam devrimi’nden sonra daha da şiddetlenmiş, devletin iç ve dış politikasını belirleyen ölçütlerden birine dönüşmüştür. iran devleti, rejimin ideolojik kimliğinin bir sonucu olan bu korkuyu meşruiyet/rıza üretme ve muhalifleri yok etme doğrultusunda elverişli araç olarak görmüştür.  

iran - türkiye ilişkileri de sıkça bu korku duvarına çarpmıştır. cumhurbaşkanı muhammed hatemi döneminde (1997-2005) iran-türkiye arasında imzalanan humeyni havaalanı’nın restorasyonu ve turkcell’in iran’ın ikinci operatör olması gibi çok önemli anlaşmalar iran’ın güvenlik kaygıları nedeniyle iptal edilmiştir.

tarihi nitelikte bir adım

yabancılarla en küçük ekonomik ve kültürel işbirliğinde bile kötü niyet sorgulaması yapan iran’ın rus uçaklarına hava sahasını ve askeri üssünü tahsis etmesini konjonktürel gelişmeler çerçevesinde sıradanlaştırmamak gerekir.

bu durum, tahran-moskova ilişkilerinde 1924’te pehlevi monarşisinin kuruluşundan bugüne gelinen yeni bir evredir. tarihi nitelikteki bu gelişme, iranlıların rusya’ya bakışındaki köklü değişiminin işaretidir.

iran, “kuzey komşusu rusya’dan” tarihi boyunca korkmuştur. bunun temelinde rusya’nın “sıcak denizlere inme” arzusuyla iran topraklarını işgal etme endişesi yatar. bu korku ve komünizm tehlikesi iran’ı 20. yüzyıl boyunca rusya ile mesafeli bir ilişki kurmaya itmiştir. rusya’ya yönelik bu endişe ve güvensizlik 1979 iran islam devrimi sonrasında da devam etmiştir. abd karşıtı olan humeyni, sscb’ye yakın komünist tudeh partisi gibi örgütleri yok etmekten hiç çekinmemiştir.

sscb’nin dağılmasıyla birlikte iran’ın “tarihi korkusu” azalmış olsa da rusya’ya olan güvensizliği sürmüştür. rusya küçülmüş, iran ile kara sınırı kalkmıştır. üstelik sscb’nin çöküşü ile komünizm ideolojik bir tehdit olmaktan çıkmıştır. bu gelişmeler de iran-rusya ilişkilerinin eşit ve karşılıklı çıkar ilişkisi temelinde ilerlemesine zemin yaratmıştır. özellikle her iki devletin abd’nin küresel hegemonya arayışına karşı olmaları, iki ülke ilişkilerinin istikamet ve çerçevesini belirlemiştir.

rusya’ya karşı güvensizlik

bütün bu gelişmelere rağmen, iran-rusya ilişkileri hiçbir zaman stratejik ortaklık veya stratejik ittifak olarak nitelendirilmemiştir. rusya-iran ilişkilerinin sınırlandıran önemli faktörler vardır. tarihten gelen rusya’ya dönük kuşkuyla birlikte, iran islam devrimi’nin “ne batı ne doğu” söylemi, iki ülke ilişkilerine ideolojik bir sınır çiziyordu. zira devrimci kadro sadece batı’yı değil, doğu’yu da bir tehdit olarak görüyor ve uzak duruyordu.

diğer yandan sscb’nin dağılmasının ardından rusya’nın yaşadığı ekonomik, siyasi ve askeri sarsıntılar tahran’a moskova’ya dayanarak batı’ya karşı direnebileceği umudunu da vermiyordu. ilaveten iranlı yetkililer rusya’nın önceliğinin batı olduğunu, iran kartından batı’yla ilişkilerini dizginleme amacıyla yararlandığını ve bu nedenle en kritik dönemlerde hep batılılardan yana tavır aldığını düşünüyorlardı. nitekim iran milli güvenlik yüksek konseyi sekreteri ali şemhani, “rusya bizi kritik anlarda hep yalnız bırakmıştır” açıklamasıyla yetkililerin moskova’ya yönelik güvensizliğini onaylamıştı.

iran nükleer krizinin patlak vermesinin ve batılılarla yürütülen müzakerelerin sonuçsuz kalmasının ardından muhafazakârlar, rusya’ya dayanarak batı’ya direnmenin mümkün olabileceğini dillendirmeye başladı. ahmedinejad 2005’te iktidara geldiğinde “doğu’ya dönük siyaset” tezini gündeme getirdi. ahmedinejad ve muhafazakârlara göre rusya ve çin’le işbirliği yaparak nükleer müzakerelerde batılılara karşı pozisyon almak mümkündü. ancak rusya’ya yönelik bu umut kısa sürede yok oldu. iran nükleer dosyası rusya ve çin’in de onayıyla bm güvenlik konseyi’ne gitti ve iran aleyhinde çeşitli ambargo kararları çıktı. ahmedinejad ve muhafazakârları hayal kırıklığına uğradı.

hasan ruhani ile iktidara gelen pragmatistler de bu hayal kırıklığının bir sonucuydu. iran, rusya ve çin’den beklediğini alamamıştı. rusya ve çin ile olan ilişkileri ne nükleer krizde yarar sağlamış ne de ülkenin ekonomik krizden çıkışına yardımcı olmuştu.

2013’te ruhani’nin cumhurbaşkanlığıyla birlikte rusya ile ilişkilerin geleceği ciddi şekilde tartışma konusu olmuştu. ruhani’nin ittifak yaptığı reformcular da rusya karşıtıydı. öyle ki reformcular 2009’da gerçekleşen yeşil hareketi’nin bastırılmasında rusların etkili olduğunu düşünüyorlardı. hatta yeşil hareketi bağlamında sokak gösterilerinde “rusya’ya ölüm” sloganları atılıyordu. reformcuların rusya karşıtlığı ve ruhani’nin nükleer müzakere üzerinden batıcı bir siyaset izlemesi, iran-rusya ilişkilerinin geleceğini iyice tartışmalı hale getirmişti. 

suriye etkisi ve değişen şartlar

ancak beklentilerin aksine ruhani döneminde rusya-iran ilişkileri tarihte hiç görülmemiş bir işbirliği düzeyine ulaştı. ilişkilerin seyrinin değişmesinde suriye krizinin büyük etkisi var.

iran, suriye’deki dengeleri ve bu kriz nedeniyle ortaya çıkan sorunları tek başına göğüsleyemeyeceğini anladı. ülke içinde yaşadığı ekonomik iflasa paralel olarak, türkiye ile arası kötüleşti ve başta suudi arabistan olmak üzere sünni arap ülkeleriyle ile ilişkileri gerginleşti. iran’ın karşısına yemen’den irak’a kadar uzanan geniş çapta bir çatışma alanı oluştu.

şii-sünni çatışmasının tarafı ve mimarlarından biri algısıyla çeşitli mevziler kaybetti. arap toplumunda iran karşıtlığı yükseldi. iran’ın sünni islamcılarla ilişkileri gerilimli hale geldi. işid ortaya çıktı; irak, suriye’de ciddi mevziler kazandı ve iran’a sıçrama ihtimali tahran’ı korkuttu. tüm bu gelişmelere paralel olarak iran’ın batı’yla yaptığı nükleer anlaşmadan beklentileri de gerçekleşmedi. işte bu hayal kırıklığı da batı karşıtlarına hareket alanı doğurdu.

iran-rusya ittifak arayışının iran’ın iç ve dış politikası açısından çeşitli sonuçlarından söz edilebilir. öncelikle bu gelişme ruhani ve batıcı grupların zayıflamasının bir göstergesi ve ülkenin yakın geleceğinde reformcu ve batıcı güçlerin yeri olmayacağına işaret ediyor. iran devletinin batı sisteminin bir parçası olmak istemediğini gösteriyor. tahran-moskova işbirliği, batıcı güçlerin önünde aşılması zor bir engel gibi görünüyor.

dış politikada siviller dışlanırken askerlerin etkinliği kurumsallaştırılıyor. 2017’de yapılacak cumhurbaşkanlığı seçimlerinden sonra iran’ın yeni bir cumhurbaşkanıyla farklı bir yol izleyebileceğinin işaretlerini veriyor. bu durum ayrıca iran devriminin ideolojik aşınması çerçevesinde de anlamlı. zira iran devriminin batı ve doğuyla ittifakı sınırlandıran, büyük güçlerle ittifak arayışı yerine bu güçler arasında denge siyaseti gütme odaklı dış politika vizyonundan kopuşu anlamına da gelebilir.

işbirliği suriye sahasına nasıl etki eder?

iran-rusya askeri işbirliği iki ülkenin suriye’deki kararlılıklarını göstermekle birlikte şüphesiz esad’ın konumunu da güçlendirecek. tahran, moskova’nın ortadoğu’da etkin olmasını istediğini açıkça ifade ediyor. rusya’yı ortadoğu’ya çekerek giriştiği iktidar mücadelesinin tarafı yapmak istiyor. rusya’nın suudiler başta olmakla sünni arap devletleriyle ilişkilerini sorunlu hale getirme niyetinden de söz edilebilir. iran ayrıca arap baharı sonrası geliştirdiği ortadoğu siyasetinden vazgeçmeyeceğini gösteriyor. bu gelişmeler yemen’den irak’a kadar uzanan yelpazede iktidar mücadelesinin sertleşeceği anlamına geliyor.

iran-rusya işbirliği aslında rusya dış politikasının başarısı olarak yorumlanabilir. moskova’nın sscb’nin dağılmasından sonra ortadoğu’da ilk defa etkin olduğu yeni bir dönem başlıyor. rusya, suriye kriziyle küllerinden doğmuş iran’la geliştirdiği işbirliğiyle ortadoğu’da belirleyici bir konuma yükseldi. iran-rusya ittifakın etkilerinin sadece ortadoğu ile sınırlı kalmayacağı açık. rusya’nın yakın çevresine yönelik hegemonya arayışının daha da güçleneceği bir döneme giriyoruz.

türkiye'nin suriye'de yeni bir konsept çerçevesinde hareket edeceğini açıklaması da tahran-moskova yakınlaşmasını da güçlendiriyor, daha anlamlı kılıyor. bu hamle, iki ülkenin de türkiye ile olan ilişkilerinde olumlu bir sürece girmesine yardımcı olabilir.

tahran-moskova askeri işbirliği, türkiye'nin moskova ve tahran'la ilişkilerinin içeriğini, çerçevesini ve istikametini de belli ediyor. suriye'nin toprak bütünlüğü, yabancı savaşçılar, işid, mülteciler ve insani yardım konuları gibi alanlarda işbirliği yapabilirler.

türkiye'nin esad’lı geçiş sürecine ‘evet’ diyen politika değişikliği, hem rusya ile ilişkilerini gelişmesine hem de iran-türkiye ilişkilerinde suriye toprak bütünlüğünü esas alan yeni bir güvenlik anlaşmasının ortaya çıkmasına zemin hazırlayabilir.

türkiye ve iran'ın suriye üzerinde iktidar mücadelesi yerini işbirliğine bırakırsa pyd ile mücadeleyle dönük etkin bir işbirliği imkanı ve alanı da doğabilir. önümüzdeki süreçte ankara, tahran ve şam arasında pyd ile mücadelede diplomatik hareketlilik görülebilir.

arif keskin iran azerbaycanında doğdu. tebriz’de sosyoloji lisansını tamamladı, ankara üniversitesinde siyaset bilimi eğitimi aldı. 1999’dan sonra asam, türksam, 21. yüzyıl türkiye enstitüsü ve orsam gibi düşünce kuruluşlarında iran ve orta doğu uzmanı olarak çalıştı.

twitter'dan takip edin: @keskinarif

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera’nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.