dış politika dışarıya yönelik bir siyasi performans değildir. aksine öznelliklerimizi birebir ilgilendiren öznellik kurucu politik bir faaliyettir. diğer bir ifadeyle öznelliğimizin çıktısı olduğu kadar öznellik kurucu bir yönü de vardır ve bu yön dış politika analizlerinde çoğunlukla ıskalanan bir boyut olmuştur. bu kısa kuramsal varsayımlardan sonra şöyle bir hipotez ileri sürüyorum. gülen cemaati ve ak parti’nin farklı dış politik tercihleri her iki hareket için öznelliklerinin bir uzantısı olduğu kadar, söz konusu tercihler bu hareketleri kuran, hatta daha da önemlisi bu hareketlerin birbirlerini yeniden tanımlamasına imkân sağlayan söylemsel ve pratik zemini teşkil etmektedir. bu hipotez iki sorunun cevaplandırılmasını kaçınılmaz kılıyor. gülen cemaati ve ak parti’nin farklılaşan dış politik tercihleri nerelerde yuvalanıyor? bu farklılaşan politik tercihler hangi aşamalardan geçerek taraflar için katı birer gerçekliğe dönüştüler?

ilk sorunun cevaplarını detaya girmeden kısaca vermek gerekirse, ilk söylenmesi gereken gülen cemaati’nin sünni bir dini hareket olmasının, diğer birçok benzeri hareket gibi onu şia üzerinden fark üreten bir harekete dönüştürdüğüdür. “ali sevgisi değil, ebu bekir, ömer düşmanlığıdır ayakta tutan onları” cümlesi, gülen cemaati’nin iran’a yönelik algısını karakterize eden bir alıntı olarak okunabilir. yine sünni bir geleneğin içinde olan ak parti tabanı ve bazı aktörleri için şia benzer bir işlev üstlense de, siyasal hareket olmanın getirdiği esneklik şia karşıtlığını öznelliğin olmazsa olmazı olmaktan çıkarıyor ve daha kaygan bir zemine taşıyor. ikinci önemli farklılaşma ise ahmet davutoğlu’nun “merkez ülke” temelindeki dış politik performansları temelinde ortaya çıkıyor. küresel güçlerle işbirliği içinde bir dış politika imkânı sunmak yerine, bölgesel düzen içinde türkiye’nin merkezi bir rol üstlenmesi şeklinde işleyen bu politik tercih, iran’ı hiçbir zaman dışarıda bırakamayacağı gibi iran söz konusu olduğunda büyük güçleri karşısına alabilecek bir potansiyele sahip. gülen cemaati ise orta asya’dan afrika’ya hatta amerika’nın kendi içine kadar uzanan okulları ya da teknik bir ifadeyle materyal unsurları nedeniyle bu küresel güçleri karşısına alabilecek politik “maceralardan” beridir.

yukarıda saydığım farkların yüzer geçer farklar olmaktan çıkıp katılaşarak, gülen cemaati ve ak parti arasında ötekileştiren bir kurucu unsura dönüşmesi iran’a yönelik ambargonun delinmesi ve mavi marmara olayı ile başladı. her iki olay da ak parti’nin etrafında şekillenen bir atmosfer içinde öznelliğini kuranlar için gülen cemaati’nin yeniden tanımlanması noktasında, geriye dönük yapılan yeniden okumaların en temel referans noktalarını oluşturuyor. gülen cemaati liderinin mavi mara olayı ile ilgili olarak “israil’in onayı olmadan hareket etmek, otoriteye başkaldırıdır” şeklindeki ifadeleri, ak parti tabanı için bu geriye dönük olarak başlayan yeniden tanımlama ve yeni kimlik/öznellik kurma sürecinde gülen cemaati’ni dışarıda bırakan (hatta ötekileştiren) en önemli referans oldu. bu yeniden tanımlamayı ciddiye almamızı zorunlu kılan bir başka ve bence bir hayli de önemli olan gelişme, bunun muhafazakâr/dindar kalabalığa bütünüyle sinen bir politik hikâye olması.

bir başka geriye okuma referansları da iran konusunda. “iran: tehdit mi, fırsat mı?”, “iran ve terör: hasan sabbah’tan bugüne” başlıklı kitapların gözden geçirilmesi ve özellikle zaman ve today’s zaman’da son birkaç yıldır çıkan iran’a ilişkin yorum ve analizler hatta 20 aralık tarihli kerim balcı’nın zaman’daki yazısı, iran’ın gülen cemaati nezdinde neye karşılık geldiğini net bir şekilde ortaya koyuyor. fakat bu karşılık ak parti’de benzer bir etki yaratmaktan ziyade, gülen cemaati’nin iran siyasetinin, kendi politik tercihine hatta “merkez ülke” siyasetine itiraz olarak okunduğunu not etmek gerekiyor. 17 aralık süreci ile birlikte gülen cemaati’nin iran konusundaki bu farklılaşan tutumunu mavi marmara ile bir araya getiren yeni ve güçlü bir dilin dolaşımda olması, ak parti tabanının gözünde gülen cemaati’ni küresel güçlerle işbirliği içinde olan, ak parti’yi ise bu güçlere direnen yeni bir öznellik kalıbı etrafında donduruyor. zaten hikâye geriye doğru olarak bir kez yeniden tanımlanmaya başlandı mı, tarihin devasa arşivinden yapılan seçme okumaların önünü almak mümkün değil.

çatışmanın kurduğu yeni öznellikler

bugün hemen yanı başımızda yaşanan ve analizlerin düzenli bir şekilde tekrarlandığı, sağlamlaştırıldığı ve geriye dönük olarak yeniden kurulduğu bu dış politik hikâye, gülen cemaati ve ak parti arasındaki kavga olmaktan çok, bu iki hareketi de yeniden kuran ve bu kurma sürecinde biz bireylere de yeni öznellikler veren bir özelliğe sahiptir. dolayısıyla bir adım daha ileri gidip şunu da söylemek mümkündür: ak parti ve gülen cemaati arasında yaşanan bu yeni öznellik kurucu hikâye, sadece bu hareketlerin destekçileri ya da dindar/muhafazakâr kalabalık için geçerli değildir. bunların dışında kalan ulusalcı, liberal, sol ya da milliyetçi ne varsa, bu öznellik kurucu hikâyeden payına düşeni fazlasıyla alıyor. bunu da bütün bu hikâyeye dair konuşmak zorunda olmalarından ve bu konuşma zorunluluğunun dayattığı tercihlerden devşirdikleri kesin. diğer bir ifadeyle, “cemaat-akp devleti” kavramının kendini kaçınılmaz olarak yeniden tanımlanması gereken bir kavram olarak dayattığı bir süreç bütün yakıcılığıyla siyasal pozisyonları kuşatmış durumda.

gülen cemaati ve ak parti birbirlerini bir kez katı birer öteki olarak kurduktan sonra bugün bildiğimiz siyasi gelişmeler çorap söküğü gibi gelmeye başladı. fakat belirtmeden geçmeyelim, bütün bu hikâyede bir de kaybeden var. tıpkı ergenekon davasında olduğu gibi nasıl bombalar, lav silahları, ses kayıtları vs. öznellik kurucu algıları yönetememiş, aksine bu algılar içinden geçerek anlam kazanmışsa bugün de aynı hikâye kendisini tekrarlıyor. orada bir yerde duran ve bu ülkenin yeterince dokunulmamış alanlarının başında gelen yolsuzluk ne kadar “gerçek” olsa da, öznellik kurucu ideolojilerin ördüğü katı duvarı bertaraf etmek karşısında acizdir. eh, bu durumda dönüp dolaşıp slavoj zizek’in, karl marx’a ait ideoloji tanımına yönelik yaptığı küçük ama önemli oynamaya geri dönüyoruz. insanlar bilmedikleri için bir ideolojinin peşinde koşmuyorlar, aksine öznelliklerindeki kurucu rolü nedeniyle bilseler de ideoloji onların peşini bırakmıyor.

ali balcı, sakarya üniversitesi iktisadi ve idari bilimler fakültesiuluslararası ilişkiler bölümü'de doçent doktor olarak görev yapmaktadır. "türkiye dış politikası" ve "türkiye'de militarist devlet söylemi" kitaplarının yazarıdır.

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera’nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.