Görüş

Türkiye-İran ilişkilerinde yeni bir ivme

Davutoğlu’nun Tahran ziyareti, iki ülke ilişkilerinde son aylarda yaşanan kırılmanın tadilatı olarak görülebilir. Bu ziyaret ilişkilere siyasi ve iktisadi açıdan yeni bir ivme kazandırdı. Seçimlerin sonucunda Davutoğlu ve Ruhani hükümetlerinin güçlerini pekiştirmesi, bu ivmenin sürdürülmesini sağlayacaktır.

Konular: İran, Türkiye
Bayram Sinkaya'ya göre, İran ile Türkiye'den önümüzdeki günlerde bölgesel meselelere bölgesel çözümler bulunması için yeni adımlar beklenebilir. [Fotoğraf: AA]

başbakan ahmet davutoğlu’nun 4-5 mart’ta gerçekleştirdiği tahran ziyaretinin merkezinde, iki ülke arasındaki ekonomik ilişkiler ve bölgesel konular vardı. bölgesel meselelerde pek ilerleme kaydedilmese de bu ziyaret, türkiye-iran ilişkilerine yeni bir ivme kazandırdı.

temmuz 2015’te iran ile batı arasında nükleer meselenin çözüme kavuşturulmasından sonra iran’a ‘bahar’ geldi. batı avrupa ülkeleri başta olmak üzere dünyanın değişik bölgelerinden çok sayıda siyasi heyet ve işadamı nükleer anlaşma sonrası iran’da yatırım fırsatlarını değerlendirmek için tahran’a gitti. buna karşılık anlaşma sonrasında ortaya çıkan olumlu koşulları kendi siyasi ve iktisadi menfaatleri doğrultusunda değerlendirmek isteyen iranlı yetkililer de birçok ülkeye ziyaretler gerçekleştirdi.

ne var ki iran ile batı arasında ‘bahar’ yaşanırken ankara-tahran ilişkileri geril(e)meye başladı. türkiye, nükleer anlaşmaya iyimser ama ‘ihtiyatlı’ bir şekilde yaklaştı.  ankara, tahran’ın ‘yapıcı diplomasi’ alanındaki maharetini bölgesel meseleler karşısında da sergilemesini ve politikalarını gözden geçirmesini istedi. iran dışişleri bakanı cevad zarif’in ağustos ayında türkiye’ye yapmayı planladığı ziyaret son anda iptal edildi.

son 15 yıldır türkiye-iran ilişkilerinde zımnen benimsenen prensiplerden biri de, iki ülke arasında bölgesel meselelerle ilgili görüş ayrılıklarının ikili ilişkilere olumsuz etkilerinin asgari düzeyde tutulmasıdır.

iran’ın rusya ile işbirliği içinde suriye başta olmak üzere bölgede izlediği ‘agresif’ siyaset karşısında bir türk yetkilinin deyimiyle türkiye ‘stratejik sabır’ gösterdi. aynı zamanda karşılıklı sert demeçler verildi. oysa türkiye uzun bir müddet iran’ın nükleer programına destek vermiş ve tecrit edilmesine karşı çıkmıştı.

buna rağmen türkiye-iran ilişkilerinin gerilemesinin nedenleri üç başlık altında toplanabilir. birincisi, iran basınında türkiye aleyhinde, özellikle cumhurbaşkanı erdoğan’ın şahsını ve ailesini hedef alan mesnetsiz yayınların yapılması. ikincisi, türkiye’deki seçim süreci. üçüncüsü ise bölgede ortaya çıkan bazı gelişmelerdir.

iki ülke ilişkilerinde siyasi gerilimin artmasına rağmen türk işadamları yönünü iran’a döndürdü. türkiye’nin çeşitli nedenlerle rusya başta bazı dış pazarlardan çekilmek zorunda kaldığı bir dönemde yaptırımların kalkması iran’ı iş dünyası için daha cazip hale getirdi. küçük ve orta ölçekli firmaların yanı sıra tüsiad üyesi büyük şirketler de iran pazarı ile ilgilenmeye başladı. son olarak rifat hisarcıklıoğlu başkanlığındaki tobb heyeti tahran’a giderek iki ülke arasında ekonomik işbirliğinin geliştirilmesi için çalışmalar yaptı.

ikili ilişkilerde yeni bir ivme

davutoğlu’nun ziyareti, iki ülke ilişkilerinde son aylarda yaşanan kırılmanın tadilatı olarak görülebilir. ayrıca, bu ziyaret iki ülke ilişkilerine hem siyasi hem de iktisadi açıdan yeni bir ivme kazandırdı. yakın arayla türkiye’de ve iran’da yapılan seçimlerin sonucunda davutoğlu ve ruhani hükümetlerinin güçlerini pekiştirmesi, bu ivmenin sürdürülmesini sağlayacaktır.

önümüzdeki aylarda türkiye-iran karma ekonomi komisyonu toplanacak. iran cumhurbaşkanı ruhani, haziran ayında ankara’ya gelecek ve 3. yüksek düzeyli işbirliği konseyi (ydik) toplantısı yapılacak. bu toplantıda ikili ilişkilerin durumunun değerlendirilmesi ve yeni işbirliği anlaşmalarının imzalanması bekleniyor.

davutoğlu, iki ülke ilişkilerinde hedeflenen 30 milyar dolarlık ticaret hacminin yakalanamamasını yaptırımların etkisine bağladı ve yaptırım sonrası dönemin türkiye-iran ilişkilerinin gelişmesi için önemli bir fırsat olduğunu söyledi. iki ülkenin petrol ve gaz başta olmak üzere enerji, bankacılık ve turizm alanlarında işbirliği yapması bekleniyor. ayrıca iki ülkenin demiryolu ve karayolu ulaşım ağları ile limanları arasında bağlantı kurulması, tercihli ticaret anlaşmasının kapsamının giderek genişletilmesi ve en geç üç yıl içinde 30 milyar dolar ticaret hacminin yakalanması gibi hedefler belirlendi.

hükümetlerin alacağı tedbirlerin ve alt yapı yatırımlarının yanı sıra özel sektörün devreye girerek iki ülke arasındaki ilişkileri derinleştirmesi ve genişletmesi bekleniyor. davutoğlu’na ziyarette 160 işadamı eşlik etti ve türk-iran iş forumu gerçekleştirildi. ticareti ve ekonomik ilişkileri desteklemek için önümüzdeki aylarda tahran’da türk ticaret merkezi kurulacak.

halihazırda türkiye iran’a 3,6 milyar dolarlık ihracat yapıyor. iran’da 200 civarında türk şirketinin 2,1 milyar dolarlık yatırımının olduğu belirtiliyor. iran pazarında hazır giyim sektöründe ağırlıklı bir yeri olan türk şirketlerinin önümüzdeki dönemde alışveriş merkezi, enerji, otelcilik, inşaat, karayolu ve demiryolu inşası ve otomotiv sektörlerinde yatırım yapması bekleniyor.  

ziyaretin ikili ilişkiler üzerindeki etkilerinden birisi de, güvenlik işbirliği mekanizmalarının canlandırılmasıdır. 1990’ların sonunda çeşitli düzeylerde ihdas edilen güvenlik komisyonları bir müddettir çalışmıyordu ve bu durum iki ülkenin güvenlik meselelerinde birbirlerine karşı şüpheyle bakmasına sebep oluyordu.

bölgesel meselelerde görüş ayrılıkları sürüyor

aslında bölgesel meseleler karşısında iki ülkenin görüş ayrılıkları yeni değil; hatta buna rağmen son yıllarda iki ülke arasındaki ikili ilişkilerde büyük bir ilerleme kaydedilmişti. yüksek düzeyli işbirliği konseyi kurulmuş, tercihli ticaret anlaşması yürürlüğe girmişti. son olarak cumhurbaşkanı erdoğan, nisan 2015’te tahran’ı ziyaret etmişti.

suriye meselesiyle ilgili olarak abd ve rusya’nın öne çıkması, türkiye ve iran’ın rollerinin ikincil düzeye düşmesi her iki ülkede de rahatsızlık yaratıyor. 

zira son 15 yıldır türkiye-iran ilişkilerinde zımnen benimsenen prensiplerden birisi de, iki ülke arasında bölgesel meselelerle ilgili görüş ayrılıklarının ikili ilişkilere olumsuz etkilerinin asgari düzeyde tutulmasıdır. nitekim davutoğlu daha tahran yolunda ülkeler arasında görüş ayrılıkları ve farklı öncelikler olmasının doğal olduğunu belirtti ve ‘iletişimin’ sürdürülmesinin önemine değindi. zira, iletişim kanallarının açık tutulması suretiyle hem bölgesel pozisyonlardaki farklılıkların derinleşmesinin önüne geçilebilir, hem de potansiyel ortak noktalar tespit edilebilir.

bilindiği üzere iran ile türkiye arasında en ciddi bölgesel ihtilaf, suriye, özellikle de esad’ın geleceği meselesidir. iki ülke irak, lübnan ve yemen’deki krizlerde ve suudi arabistan ile ilişkiler hususunda karşı karşıya gelmiştir. iran’ın bölgesel politikalarından rahatsız olan türkiye, tahran’ın bölgede ‘mezhepçi’ bir siyaset izleyerek bölgede kendi nüfuz alanını genişletmeye çalışmakla suçladı. buna mukabil iran, türkiye’yi bölgedeki aşırıcı hareketleri desteklemekle itham etti. ayrıca, türkiye ile suudi arabistan arasında son aylarda kaydedilen yakınlaşma iran’ı rahatsız etti.

bölgesel meselelerle ilgili ciddi görüş ayrılıklarına rağmen davutoğlu’nun ziyareti sırasında türkiye ve iran’ın bölge ile ilgili ortak kaygılar ve çıkarların tespit edilmesi, iki ülke arasında bölgesel işbirliğinin önemini ortaya koydu. davutoğlu’nun sarih bir şekilde ortaya koyduğu üzere ankara ile tahran’ın mutabık oldukları hususlardan birisi bölgesel meselelere bölgesel çözümler bulunmasıdır. suriye meselesiyle ilgili olarak abd ve rusya’nın öne çıkması, türkiye ve iran’ın rollerinin ikincil düzeye düşmesi her iki ülkede de rahatsızlık yaratıyor. son zamanlarda ortaya çıkan ve suriye’nin bölünmesini öngören ‘b planı’ tartışmaları, iki ülkenin da kaygılarını artırdı. bu nedenle davutoğlu, “bölgenin kaderinin dış güçlere bırakılmaması” gerektiğini belirtti. ayrıca, her iki ülke de suriye’nin toprak bütünlüğünün korunması konusunda hassasiyetlerini paylaştı. bu noktadan hareketle, iran ile türkiye’nin önümüzdeki günlerde bölgesel meselelere bölgesel çözümler bulunması doğrultusunda yeni adımlar atması beklenebilir.

davutoğlu’nun tahran ziyareti ile ikili ilişkilerin ivme kazanması, iran’ın suudi arabistan ile türkiye arasındaki yakınlaşmadan duyduğu rahatsızlığı azaltacaktır. iran ve suudi arabistan arasındaki kutuplaşma, bölgedeki gerilimin yükselmesine ve çözüm çabalarının sonuçsuz kalmasına neden oluyor. ankara ile tahran arasında güvenin yeniden tesis edilmesi, türkiye’nin bu meselede arabuluculuk yapmasını kolaylaştırabilir.

türkiye-iran ilişkilerinde yakalanan bu ivme tabii ki iki ülke arasında bölgesel meselelerdeki başlıca görüş ayrılıklarının sona erdiği anlamına gelmiyor. nitekim, davutoğlu tahran’daki temaslarını sürdürürken dışişleri bakanı mevlüt çavuşoğlu, tbmm’deki bütçe görüşmeleri sırasında “iran bizim kardeşimiz ama iran'ın yanlış politikalarını eleştirebiliriz. ... iran'ın mezhepçi politikalarına karşıyız” dedi.

bayram sinkaya, yıldırım beyazıt üniversitesi uluslararası ilişkiler bölümü öğretim üyesi.

twitter'dan takip edin: @bsinkaya

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera’nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.

Bayram Sinkaya

yıldırım beyazıt üniversitesi uluslararası ilişkiler bölümü öğretim üyesi ve ortadoğu stratejik araştırmalar merkezi (orsam) danışmanı. Devamını oku

Yorumlar

Bu sitede yer alan içerikler sadece genel bilgilendirme amacı ile sunulmuştur. Yorumlarınızı kendi özgür iradeniz ile yayınlanmakta olup; bununla ilgili her türlü dolaylı ve doğrudan sorumluluğu tek başınıza üstlenmektesiniz. Böylelikle, Topluluk Kuralları ve Kullanım Koşulları'na uygun olarak, yorumlarınızı kullanmak, yeniden kullanmak, silmek veya yayınlamak üzere tarafımıza geri alınamaz, herhangi bir kısıtlamaya tabi olmayan (format, platform, süre sınırlaması da dahil, ancak bunlarla sınırlı olmamak kaydıyla) ve dünya genelinde geçerli olan ücretsiz bir lisans hakkı vermektesiniz.
;