libya'nın devrik lideri muammer kaddafi'nin adamlarının veya onun bürokrasisinde çalışmış isimlerinin devlet kurumlarında görev almasını engellemek amacıyla çıkarılan 'siyasi tecrit yasası', libya'da hali hazırda yaşanan çekişmenin belli başlı sebeplerinden birini oluşturmaktadır. yasa, ülkede büyük tartışmalara yol açtı. bazıları yasanın rakipleri dışlamanın aracı olduğunu ifade ederken bir kesim de yasayı önceki rejimin etkisinden uzak durmak için modern devleti inşa etmenin olmazsa olmazlarından biri gördü. yasanın en önemli sonuçlarından biri de yasanın kapsamına giren bazı kesimlerin hükümetin ve parlamentonun çalışmalarına karşı silahlı milislerden güç veya destek almasıydı. bazı liberal kesimler de siyasi tecrit yasası sebebiyle önemli mevkilere gelemedikleri için siyasi dönüşüm sürecini engellemekle suçlanıyorlar.

yukarıdaki bağlam kapsamında siyasi gelişmeler iki eğilim üzerinden yürüyor. ilki süratle yeni kurumları güçlendirmeye ve anayasanın yazımına çalışıyor. ikincisi ise birçok siyasi sorun, ülkenin idare şekli ve kaddafi'nin yıkılmış rejimi gölgesinde faaliyet gösterenlere yönelik alınacak tutum etrafında bir 'konsensüs' sağlanmadan bu kurumların inşa edilmesine karşı çıkıyor. her iki eğilimin savunucuları arasında bir uzlaşıya varılmaması sebebiyle anlaşmazlığı bitirmek için şiddete ve silahlı baskıya başvuruldu. general halife hafter bu çerçevede ortaya çıktı. hafter ülkede güvenliği sağlamak ve teröristlerle savaşmak gerekçesiyle, libya'nın 'onur savaşı' adıyla hükümete ve libya ulusal kongre'sine (meclis) karşı silaha sarıldı.

hafter güven vermedi

hafter'in girişimi, ulusal kongre'yi ve hükümeti destekleyen tugaylarla askeri çatışmaya yol açtı. hafter, operasyonlarını bingazi'ye yoğunlaştırdı. zira bu kentin kontrol altına alınmasının siyasi bir anlamı olacaktı. hükümet yanlısı siyasetçiler, askerler ve silahlı milisler hafter’i, libya’daki demokratik geçiş deneyimini sonlandırmak için arap ve uluslararası platformlarda dış çevrelerden destek alarak bir darbe girişimini yönetmekle suçladılar. halife hafter’le olan çekişmenin ilk işaretlerinin muammed kaddafi’ye karşı patlak veren devrimin başlarında ortaya çıktığı malum. zira bazıları hafter’e kaddafi’den koptuktan sonra 20 yıl yaşadığı abd’den dönmesi sonrası şüpheyle yaklaşıyorlardı. hafter’in kaddafi’nin düşüşü sonrası silahlı tugaylarla (savaşçı deneyimsizliklerini kullanmak suretiyle) ittifaklar yaparak orduyu ele geçirmeye çalışmasından korkuluyordu.

kaddafi’nin düşüşü sonrası hafter’in komutanlarının libya genelkurmay yönetiminden uzaklaştırılması bu endişeyi teyit etti. hafter’in uzaklaştırılmasının temel sebeplerinden biri de libya-çad savaşındaki şartlara dayanıyor. genelkurmay başkanlığındaki komutanlar hafter’i libya ordusunun çad’la olan savaşta yenilmesinin sorumlusu olmakla suçluyorlar ve aynı savaşta yer almış arkadaşlarının sıkıntılarının sorumlusu olarak görüyorlar. bu noktadan hareketle trablus’taki havaalanını ele geçirme konusunda yaşanan çekişmenin arka planını bir nebze anlayabiliriz. şöyle ki libya genelkurmay başkanlığına bağlı libya kalkanı güçleri, 2011 yılından beri havaalanını elinde tutan ve hafter’in desteklediği zintan tugaylarına karşı hükümete ve islamcılara yakın milisleri destekliyor.

halife hafter ile muhalifleri arasında yaşanan çekişmeyle birlikte ülkenin güvenlik şartları daha da kötüleşti. zira hükümet, ordunun libya topraklarının tamamında kontrolü elinde tutmasını sağlayamadı. bunun sonucu olarak hükümet, güvenlik misyonunu bazı milislere ve silahlı tugaylara teslim etmek zorunda kaldı. bu gruplardan birçoğu, aralarındaki liderlik çekişmesiyle ilişkili şahsi sebeplerden veya finansman ya da klasik kabile çekişmeleriyle ilişkili her kriz patlak verdiğinde hükümetle ters düşebiliyorlar. aslında ülkenin güneyine yöneldiğimizde hükümetin zafiyeti daha da artıyor. zira devletin zayıflığı ve sınır denetimini aşiretlere teslim etmesi, sınırdaki yasadışı ekonomik faaliyetlerin yanı sıra silah ticaretine de olanak sağlıyor. bu da libya’yı bölgesel istikrarı tehdit ettiği gerekçesiyle uluslararası müdahaleye açık, çökmüş bir devlete çeviriyor.

bölgesel ve uluslararası denklemde libya

cezayir ve mısır, libya’da yaşanan gelişmelerle en fazla ilgili iki büyük devlet olarak görülmektedir. son gelişmeler mısır’da yaşanan temel dönüşüm (general abdulfettah sisi’nin müslüman kardeşler cemaati ihvan’ı devletin resmi kurumlarından uzaklaştırmaktaki başarısı) bağlamında gerçekleşmektedir. bu gelişmenin libya’daki siyasi gelişmelere yansıması oldu. zira medyada mısır’ın halife hafter’e destek verdiği ve islamcıların siyasetteki pozisyonlarının zayıflatılmasını teşvik ettiği pompalandı ancak mısırlı yetkililer libya’nın içişlerine müdahale edildiği yönündeki suçlamaları ısrarla reddettiler. ancak sınırlarını korumak, teröristlerin ve silahların ulusal güvenliklerini tehdit edecek biçimde topraklarına sızması gerekçesiyle askeri müdahalede bulunmaya kararlı olduklarını belirtiyorlar.

mısır’ın libya’da son gelişmelerdeki rolünün kesinlik kazanıp kazanmaması bir yana mısır’ın birçok sebepten ötürü libya sahnesinden uzak kalamayacağı söylenebilir. bu tutumun en önemlisi sebebi kahire’deki yeni yöneticilerin, komşu bir ülkede başta terörist cemaat kategorisine aldıkları ihvan olmak üzere, siyasal islamcı harekete yakın veya destekçi bir yönetimle ilişki kurmayı kabul etmesinin zorluğudur. başarısı veya başarısızlığı bir yana, bu politikanın şu dönemde mısırlı yetkililerin değişmezi haline geldiği kesin. özellikle de bu yetkililer, mısır üzerinde etkili (hassaten körfez) ülkelerin tercihleriyle irtibatlıyken…

mısır’ın libya sahnesinden uzak kalamayacak olmasının bir diğer sebebi de birleşmiş milletler güvenlik konseyi ve büyük devletlerin libya krizine yaklaşımlarıdır. uluslararası toplum libya topraklarında var olma ve müdahale araçlarının bulunması eğilimi göstermektedir. birleşmiş milletlerin libya'ya askeri müdahalenin hukuki zeminini oluşturan 17 mart 2011 tarihli ve 1973 sayılı kararı hala yürürlüktedir. bu durum mısırlı yetkilileri libya’daki yeni bölgesel veya uluslararası düzenlemelerde kendisini taraf olarak dayatmak için harekete geçirmektedir.

federalizm ve bölünme endişesi

mısır, libya’daki gelişmelerin yönünü belirleme noktasında cezayirle rekabet ediyor. sisi’nin cumhurbaşkanı olmasından sonra ilk dış gezisini cezayir’e yapması bu rekabetin göstergesi. cezayir, libya’daki gelişmelerde kendisi için daha iyi bir yer bulmaya çalışıyor. tunus’un, cezayir’in libya yaklaşımını benimsemesi sağlandı. tunus ile cezayir arasında sınır güvenliğinin kontrol altına alınması için güvenlik ve istihbarat alanındaki son işbirliği bu yaklaşıma açıklık getiriyor. libya’da cezayir rolünün varlığı, fas’ı da libya'da daha büyük bir rol oynamaya sevk ediyor. fas bu bağlamda güvenlik ve askeri kadrolarını eğitiyor ve başka kurumların altyapılarını geliştiriyor. zira fas ve cezayir ilişkilerine mağrip ve afrika bağlamında büyük bir rekabet hakim. bu iç içe geçmişlik ve rekabet, geçtiğimiz mayıs ayı sonlarında yapılması kararlaştırılan mağrip ülkeleri dışişleri bakanları toplantısını erteletmişti.

mısır ayrıca silahlı grupların libya dışına konuşlanmasından da endişeli. zira libya’nın güneyindeki sınır güvenliğinin zayıflaması sonrası bu bölgenin, çad ve sudan’daki isyancı hareketlerin sığınağı olacağı yönünde tahminler var. sisi’nin sudan ziyareti ve ömer hasan beşir’le görüşmesi, bu endişeyi açıklıyor. diğer yandan israil ile mısır arasındaki barış anlaşmasına rağmen kahire, israil’in afrika’daki en önemli mevzileri elde etmesini engellemeyi amaçlayan bir afrika politikası izlemekteydi. son dönemde israil, afrika birliği'nde gözlemci üye sıfatı kazanabildi. bu da mısır-israil ilişkilerindeki denge sorununu gündeme getirmektedir.

libya’daki bir diğer paradoks da siyasi durum her kötüleştiğinde ülkede federal sistemin uygulanması çağrısı yapan seslerin yükselmesi. bazları bu sistemi libya’nın toprak bütünlüğü için tehdit olarak görüyorlar. federal bölünme batıda trablus, güneyde fizan ve doğuda brega bölgelerini kapsıyor. bu projenin esasında doğuda ve güneydeki petrol zengini bölgelerde destekçileri var. batılı diplomatlar siyasi liderleri ve aşiret liderlerini bu sisteme ikna etme noktasında önemli rol oynadılar. libya parlamentosunun birleşmiş milletleri ülkeye davet etmesiyle birlikte federal sistem etrafındaki tartışmaların daha da büyümesi beklenmektedir.

uluslararası stratejik araştırmalar kurumu usak'ta araştırmacı.