bir yıl önce musul'u ele geçiren irak ve şam islam devleti (işid), hilafet ilan ederek islamiyetin olmasa da tüm bölgenin tarihi yeniden şekillendirdi.

işid'in haziran 2014'te musul'a düzenlediği saldırı ve akabinde irak ordusunda yaşanan çöküş, hem iraklı hem de uluslararası liderleri şaşırtırken, medyayı ve siyasi analistleri de hayretler içinde bıraktı. birinci yılını dolduran islam devleti'nin kuruluşu son derece ani şekilde gerçekleşirken, işid'in ortaya çıkışı on yılı buldu.

bir yıl öncesine kadar, medyada dönen polemiklerde işid'in yükselişi için irak başbakanı nuri maliki'nin politikaları suçlanıyordu, fakat örgütün kökleri, abd geçici kaolisyon otoritesi idaresinde oluşan ve sonrasında göreve gelen irak liderlerinin de devraldığı kırılgan siyasi sürece dayanıyor.

öte yandan, suriye'deki iç savaşın yarattığı boşluk da işid'in yeniden örgütlenerek el kaide'den ayrılmasına, bölgenin en güçlü silahlı islamcı grubu olarak ortaya çıkmasına zemin hazırladı.

işid'in geleceği ne olursa olsun, 2014 yazında yaşanan olaylar, hem ortadoğu'nun hem de islam inancının tarihi açısından çok önemli bir değişim yaratmış oldu.

devlet dışı islamcı bir aktör

işid'in ortaya çıkarak bir islam devleti kurduğunu ilan etmesi ve buna karşılık irak ve suriye devletlerinin bu tehditle mücadele konusunda başarısız olması, 1919 paris barış konferansı sonrasında kurulan arap devlet sisteminin tarihinde benzer görülmemiş bir gelişme.

ilk kez – şu anda hem ulusal hem de uluslararası nitelik taşıyan – devlet dışı islamcı bir aktör, son yüz yılda sınırları nispeten değişikliğe uğramadan kalan arap dünyasından yeni bir devlet çıkardı.

1948 yılında bu devletler sistemi bünyesinde israil devleti de kuruldu, ama islam devleti örneğinin farkı, kendisini hem bu devletin içinde yaşayan hem de dünya genelindeki müslümanların dini ve dünyevi otoritesi ilan eden ebu bekir bağdadi isimli sözde bir halife tarafından yönetiliyor olması.

2014 yazında yaşananlar, 2003 yılında başlamış bir başka tarihi örneği de işaret ediyor. irak'ın işgaliyle birlikte abd ilk kez bir arap devletini işgal, zapt ve idare etmiş oldu. bu olay aynı zamanda ülkenin ilk on iki imamcı hükümetinin on yıllık iktidarının da kapılarını açtı. böylece tüm arap dünyasında ilk kez şiiler bir devletin başına geçmiş oldu.

öte yandan, 1970'te hafız esed ile iktidara gelen ve o tarihten bu yana dünyanın en uzun süreli rejimlerinden biri olarak yer edinen suriye'deki alevi devletine karşı çıkan ayaklanma da işid'in yeniden canlanmasında etkili oldu.

2003 sonrası irak'taki siyasi kurumların zafiyetleri ve 2011 sonrasında suriye'deki siyasi kurumların çöküşü neticesinde ortaya çıkan işid, aynı zamanda şii karşıtlığını temel ilke edinmiş bir grubun bu iki devlete karşı da tepkisidir.

travmaları düzeltmeye yönelik bir adım mı?

birinci dünya savaşı'nın yüzüncü yıldönümü nedeniyle düzenlenen anmalar, büyük savaş'ın avrupa için ne anlama geldiğini yansıtırken, işid'in yükselişi, her ne kadar ani de olsa, ortadoğu'nun savaş sonrasındaki yüz yılında bir değişimi temsil ediyor.

işid, yürüttüğü harekâtı, adeta büyük savaş'tan kaynaklanan iki travmatik olayı düzeltmeye yönelik bir adımmış gibi sergiledi. örgüte bağlı güçler geçtiğimiz yıl musul yolundaki suriye-irak sınır karakolunu ele geçirdiğinde, "sykes-picot sınırlarını yıktık" denerek büyük şov yapıldı.

olayın böyle bir gösteriye dönüştürülmesindeki amaç, işid'in eylemini suriye ve irak bağlamı dışına çıkararak, manda sistemini başlatan gizli ittifak anlaşmasının yarattığı koşulların düzeltilmesine yönelik bir hareket olarak göstermekti. islam dünyasının organik arap çekirdeğini parçaladığını düşündükleri bu anlaşmayı tersine çevirmek istiyorlardı.

ikincisi, birinci dünya savaşı'ndan yenik çıkan osmanlı'nın kalan topraklarında kurulmuş laik türkiye cumhuriyeti'nin lideri mustafa kemal atatürk, imparatorluğun yüzlerce yıldır sürdürdüğü hilafet kurumunu 1924 yılında kaldırdı. işid'in hilafeti, bu kurumu yeni bir devletin sınırları içinde tekrar canlandırmaya yönelik ilk girişim oldu.

ortadoğu ve islam dünyasındaki aktörlerin savaşı takip eden yüz yılda yakalayamadığı seküler ve dini zaferi, işid bir yaz mevsiminde elde ediverdi.

mısır cumhurbaşkanı cemal abdul nasır, suriye'de baas partisi kurucularından mişel eflak ve libya'nın eski lideri muammer kaddafi gibi arap milliyetçileri, hep ingiliz, fransız ve italyan sömürgecilerin bölgede çizdiği sınırları silme amacı güttü.

nasır, projesi çökene kadar üç yıl boyunca mısır ve suriye'yi birleştirmeyi başardı; kaddafi'nin birleşik libya ve tunus vizyonu ile irak ve suriye'deki baasçıların birleşme hayali ise tartışma aşamasının ötesine asla geçemedi. bu noktada islam devleti, kendi projelerinin başarıya ulaştığını; laik aktörlerin geçmişte avrupalı güçler tarafından çizilmiş sınırları silme girişimlerinin ise başarısız olduğunu öne sürebilir.

dini zafer

işid, aynı şekilde diğer bölgesel ve islami aktörlerin elde edemediği bir dini zafer de kazanarak hilafeti yeniden ilan etti. 1953 yılında kudüs'te kurulmuş küresel bir hareket olan hizb-ut tahrir (kurtuluş partisi) ve usame bin ladin liderliğindeki el kaide de hilafet hayali kurduklarını açıklamıştı.

bu hedefe nispeten küçük bir toprak parçası üzerinde ulaşan, ancak dünya çapında islami bir hayale hitap eden işid, bu şekilde her iki grubu da konu dışına itti. dünyanın dört bir yanındaki müslüman liderler bu yeni hilafeti gayrimeşru ilan etse de, hem müslüman hem de batılı ülkeler, "hilafete dayalı bir dış politikanın" iç istikrar karşısında tehlike yaratacağından korkuyor.

ingiliz imparatorluğu'nun, osmanlı sultanı abdülhamit'in pan-islamist dış politikası ile mücadele etmek zorunda kaldığı 1880'lerden bu yana yoktu. abdülhamit'in bu politikası, hindistan'daki geniş çaplı müslüman nüfus arasında huzursuzluk riski yaratıyordu. ne tuhaftır ki, 21. yüzyılın halifesi, çoğunluğu hindistan'dan gelme ingiliz müslümanlarını cezbetmeye çalışıyor. işid, nispeten az sayıda ama son derece motive taraftarlarla da olsa, islami otorite kaynağını başarıyla yeninden canlandırıp şekillendirdi.

bir yıl sonra bugün, bölgede abd liderliğinde düzenlenen uluslararası hava saldırıları ile iraklı ve suriyeli güçlerin eylül 2014'te başlattıkları kara harekâtının başarısından da başarısızlığından da bağımsız olarak, irak ve suriye devletlerinin istikrarsızlığını ve işid'in başarısını kabul etmek, örgütün geleceğine dair bizlere çok değerli bir iç görü sunacaktır.

işid'in sınırların ötesinde islami bir hayale hitap ederek hilafeti yeniden diriltmesi, örgütün son 30 yılda gelişen cihatçı bir ideolojiyi nasıl belirginleştirdiğini ortaya koyuyor. irak ve suriye'de kurduğu proto devletin gelecekte abd ve başında bulunduğu koalisyonun askeri gücü karşısında ayakta kalma şansı fazla olmasa da, örgüt, iki ayrı şii hükümet tarafından yönetilen topraklarda idealleştirilmiş bir islam devleti kurma sözünü yerine getirebildiği için saflarına yeni taraftarlar katmaya devam edecek.

işid; ister musul ve rakka gibi kent merkezlerine yerleşsin, ister çepere dağılsın, yine de irak ve suriye kentlerinde bilhassa bomba yüklü araçlar ve intihar saldırıları şeklinde saldırılar düzenleyebilir ve bu savaşı doğruca abd ya da avrupa'ya taşıyabilir.

ibrahim el maraşi, san marcos'taki california eyalet üniversitesi tarih bölümü öğretim üyesi. maraşi'nin 'iraq’s armed forces: an analytical history' adlı bir kitabı bulunuyor.

twitter'dan takip edin: @ialmarashi

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.