bm genel kurulu’nun 29 kasım 1947’de filistin topraklarının yahudiler ve araplar arasında bölünmesine yönelik planı ve ardından 1948’de israil devletinin bağımsızlığını ilan etmesi sonrasında, israil ve komşu arap ülkeleri arasında kanlı çatışmalar başladı. (planın orijinal haritası)

bu çatışmaların en şiddetlilerinden biri ortadoğu haritasını da büyük ölçüde değiştiren 1967’deki ‘altı gün savaşı’ oldu. komşuları mısır, suriye ve ürdün ile savaşan israil’in toprakları çatışmalar sonucunda yaklaşık iki katına çıktı.

israil savaş sonucunda, mısır’dan sina yarımadası ve gazze şeridi’ni, suriye’den de golan tepeleri'ni alırken, batı şeria ve doğu kudüs’ü de işgal etti.

yerleşimcilerin durumu, altı gün savaşı’nın ardından ortadoğu’nun en önemli siyasi problemlerinden biri haline dönüştü. savaştan önce de bölgede bazı küçük yerleşimler bulunsa da, işgalin ardından, israil ele geçirdiği topraklara yerleşimcilerin yığılmasını bir devlet politikası haline getirdi.

savaş sonrasında işgal edilen toprakları ‘bazı düzenlemeler’ sonrasında geri verme niyetinde olduğunu açıklayan israil, buna rağmen yerleşimci planını büyük bir hızla hayata geçirdi.

israil yönetimi, işgal ettiği toprakları fiilen yahudi toprağı haline getirmek amacıyla, yüz binlerce yahudi vatandaşını sistematik bir şekilde söz konusu bölgelere yerleştirdi. ilk adım savaşın hemen ardından batı şeria’da beytüllahim kenti civarında kfar etzion yerleşim biriminin yeniden inşa edilmesiyle atıldı.

devam eden yerleşimci planıyla israil, bölgede askeri denetim sağlamayı ve kendisine yapılacak saldırılara karşı tetikte olmayı planlıyordu.

savaş sonrasında göreve gelen başbakan yardımcısı yigal alon’un yürüttüğü plan çerçevesinde batı şeria’da yaklaşık 30 yerleşim biriminin kurulması öngörüldü. ancak ürdün kralı'nın reddetmesi sonucunda plan hayata geçemedi.

1972 sonuna gelindiğindeyse, batı şeria’da 1200 ve doğu kudüs’te ise 8 bin 600 yahudi yerleşimci bulunuyordu.

boşaltılan yerleşim bölgeleri

israil, altı gün savaşı’nın ardından yoğun olarak doldurduğu yerleşim bölgelerini iki kez boşalttı.

ilk olarak camp david görüşmelerinin ardından israil ve mısır arasında 1979’da abd’nin başkenti washington’da imzalanan barış anlaşması uyarınca israil, 1982’de sina yarımadası’ndaki 18 yerleşim birimini boşalttı.

israil’in bu girişimi yahudi yerleşimciler tarafından tepkiyle karşılandı ve israil savunma kuvvetleri (idf) söz konusu bölgeleri zor kullanarak boşaltmaya başladı.

israil ayrıca 2005’teki ‘tek taraflı geri çekilme’ planıyla gazze şeriti’ndeki yerleşim bölgelerini boşalttı.

ağustos 2005’te başlayan girişimle, bölgedeki tüm israil vatandaşları ve güvenlik güçleri geri çekilirken sürecin tamamlanması 12 eylül 2005’te mümkün oldu.

çekilme planı israil kamuoyunda büyük tepkilere yol açtı ve silah zoruyla bölgeyi terk etmeye zorlanan yerleşimcilerin sert direnişiyle karşılaştı.

yeni yerleşim bölgeleri

israil, uluslararası toplumun büyük çoğunluğunun gösterdiği tepkiye rağmen filistin topraklarında yerleşim faaliyetlerini sürdürüyor.

israil kabinesinin alt kanadı knesset, 1 kasım 2011’de filistinlilerin bm kültür ajansı unesco’dan tam üyelik hakkı kazanmalarının ardından, doğu kudüs’te yerleşim birimleri inşaatlarının hızlandırılması kararını aldı.

o tarihten sonra israil, doğu kudüs’te 550, batı şeria’da ise 300 yeni konut inşaatı için faaliyete başladı.

tel aviv yönetimi nisan 2012’de batı şeria’da 1990’lı yıllarda kurulan üç yerleşim bölgesi bruchin, rechalim ve sansana’ya ‘yasal statüsü’ verdi.

400 yerleşimci bulunan bruchin, 200 yerleşimcisi olan rechalim ile birlikte batı şeria’nın kuzeyinde yer alıyor. güney batı şeria’da el halil [ibranice 'hebron'] kenti yakınında bulunan sansana’da ise 250 yerleşimci yaşıyor.

haziran 2012’de, batı şeria’nın ulpana bölgesindeki yerleşim birimlerinin yıkılmasını engelleyen yasa tasarısı knesset’te reddedildi.

bu gelişmenin ardından israil başbakanı binyamin netanyahu, batı şeria’ya 850 yahudi yerleşimcinin daha gönderilmesi kararını açıkladı. filistin tarafı barış görüşmelerinin devamı için yerleşimcilerin durdurulmasını talep ederken, netanyahu masaya oturmak için 'önkoşul' getirilmesini kabul etmiyor ve yerleşimlerin tamamen durdurulmasının söz konusu olmayacağını belirtiyor.

2013'ün mayıs ayına gelindiğinde ise, israil ve filistin arasındaki barış görüşmeleri olumlu ilerliyordu. netanyahu, bayındırlık ve iskan bakanı uri ariel'e, yerleşimlerin durdurulması için talimat verdi. ancak bu talimata ve abd dahil uluslararası alanda gelen tepkilere rağmen, yerleşim bölgelerinin inşasına devam edildi. 

30 ekim 2013 günü israil, batış şeria ve doğu kudüs'te 1500 yeni yerleşim yeri inşa edeceğini açıkladı. uluslararası toplum, barış görüşmelerinin sürdüğü zamanda atılan bu adımı kınayan açıklamalar yaptı. netanyahu, ariel'e yeni bir çağrı yaparak, yerleşim planının gözden geçirilmesini istedi. filistin yönetimi lideri mahmud abbas, yeni planın barış görüşmelerini tamamen durduracağını ve plan uygulamaya konulursa filistin'in bm'ye gideceğini açıkladı.  ancak 25 kasım 2013 günü israil meclisi knesset 800 konutluk yerleşim planını onayladı.

2 haziram 2014 günü hamas ve fetih'in birlik hükümeti kurmasının hemen ardından israil, misilleme olarak değerlendirilen bir adım atarak kudüs ve batı şeria'da 1500 yeni yerleşim biriminin ihalesini kabul etti. israil başbakanı netanyahu saatler sonra buna 1800 yerleşimin daha eklendiğini ekledi.  

israilli insan hakları örgütü b'tselem'e göre, işgal altındaki filistin topraklarında en az 531 bin yahudi yerleşimci yaşıyor. israil vatandaşı olan yerleşimciler ülkelerindeki hakların tümüne sahip. israil onay verdiği yerleşimlere elektrik, su gibi hizmetler taşıyor ve batı şeria ve kudüs ile israil'i sadece vatandaşların kullanmasına izin verilen yollar inşa ederek birbirine bağlıyor. 

uluslararası toplum ve israil tezleri

israil’in 40 yıldan fazla süredir sürdürdüğü yerleşimci politikası, çok sayıda hükümet tarafından uluslararası hukukun ihlali olarak kabul ediliyor. yaygın görüş, israil’in 4. cenevre sözleşmesi’nde yer alan ‘savaş halinde sivillerin korunması’ maddesini ihlal ettiği yönünde. (sözleşmenin türkçe çevirisi)

• abd’nin görüşü

abd hükümetleri, 1967’de başlayan yerleşim faaliyetleri konusunda cenevre sözleşmesi'nin ilgili maddesinin uygulanabilirliğini ve yerleşimlerin hukuka aykırı olduğunu, ronald reagan’ın başkanlık dönemine kadar kabul etti.

reagan şubat 1981’de yaptığı açıklamada, israil’in filistin topraklarındaki yerleşimlerinin ‘yasadışı’ olmadığını açıkladı.

kendisinden sonra göreve gelen başkanlar da, yerleşimlere karşı olduklarını belirtmekle birlikte, konunun hukuki boyutu hakkında görüş belirtmekten kaçındı.

bu yaklaşım, abd’nin yerleşimleri ‘ortadoğu barışına engel olan bir unsur’ olarak görmesi ancak ‘yasadışı bir faaliyet’ olarak tanımlamaması anlamına geliyor. israil’in günümüzde halen sürdürdüğü yerleşim politikaları, abd tarafından yoğun biçimde eleştiriliyor.

• ab’nin görüşü

israil’in, filistin topraklarında bulunan yerleşimcilerle ilgili olarak ab, 2002 ve 2012’de yayımladığı iki ayrı raporda söz konusu faaliyetlerin ‘hukuka aykırı’ olduğunu kaydetti. (2002 tarihli raporun orijinal ingilizce metni)

mayıs 2012’de yayımlanan raporda, israil’in söz konusu yerleşim faaliyetleriyle bölgedeki ‘iki devletli çözümü’ riske attığı belirtildi.

raporda ayrıca, ‘1967 öncesi’ sınırları ihlal eden herhangi bir değişikliğin birlik tarafından kabul edilemeyeceği vurgulandı.

1980'de yayımlanan venedik deklerasyonu'nun 9. maddesinde de, yerleşimci faaliyetlerinin yasadışı ve uluslararası hukuka aykırı olduğu net ifadelerle ifade edildi. (deklarasyonun orijinal ingilizce metni)

• israil’in görüşü

israil yönetimi, yerleşimlerin uluslararası hukuka aykırı olduğu görüşüne karşı, yerleşimlerin ‘işgal edilen topraklarda’ bulunmadığını savunuyor. tel aviv yönetimi, gazze ve batı şeria’yı, ‘işgal edilen toprak’ yerine, hem israil hem de filistinlilerin tarihe dayanarak üzerinde hak iddia ettiği ‘ihtilaflı alan’ olarak görüyor.

israili, gazze ve batı şeria’da 1967 öncesinde filistin devleti’nin bağımsızlığının söz konusu olmadığını ve bu sebeple söz konusu topraklarla tarihi bağı olan yahudilerin konut inşa etme hakkı bulunduğunu iddia ediyor.

cenevre sözleşmesi'nin 49. maddesinin "işgal kuvvetlerinin, işgal bölgesinde yerleşim faaliyetlerinde bulunmasını" yasakladığını belirten israil, işgal durumunun söz konusu olmadığını belirterek yerleşim bölgelerinin cenevre konvansiyonu'nu ihlal etmediğini öne sürüyor.

israil ayrıca, 1993'de imzalanan oslo anlaşması'na göre, kendisine ait olan c bölgesi'nde yerleşim faaliyetlerinde bulunduğunu, benzer faaliyetlerin filistin tarafından a bölgesi'nde de yapıldığını ve dolayısıyla oslo anlaşması'na aykırı herhangi bir faaliyetin de söz konusu olmadığını iddia ediyor.

• türkiye’nin görüşü

türkiye, israil’in filistin topraklarında sürdürdüğü tüm yerleşim faaliyetlerini ‘uluslararası hukukun ihlali’ olarak değerlendiriyor.

ankara, israil’i yerleşimlere yasalar çerçevesinde meşruiyet kazandırmaya çalışmakla suçlarken, dışişleri bakanı ahmet davutoğlu faaliyetlerin yalnızca uluslararası hukuka aykırı olmakla kalmayıp, iki devletli çözüm vizyonunu da tehlikeye attığını ifade etti. (türkiye'nin 8 haziran 2012 tarihli duyurusu)

türkiye de israil’in 1967 öncesi sınırlarına çekilmesini, işgal edilen topraklardaki yerleşim faaliyetlerini durdurmasını istiyor. (ahmet davutoğlu'nun konuyla ilgili verdiği ingilizce mülakat)

yerleşimlerin hukuki statüsü

israil'in filistin topraklarındaki yerleşim faaliyetleri, hükümetlerin yanı sıra önemli uluslararası kuruluşlar tarafından da hukuka aykırı olarak değerlendiriliyor. 1967 sonrasında yerleşimlerle iligli farklı kuruluşların konuyla ilgili çok sayıda karar ve raporu yayımlandı.

• bm’nin yerleşim kararı

bm güvenlik konseyi, 22 mart 1979 tarihinde aldığı bir kararında, israil’in filistin’de ve 1967’den beri işgal altında olan diğer arap topraklarında yerleşim kurma politikalarının ve uygulamalarının yasal geçerliliği olmadığını ve ortadoğu’da kapsamlı, adil ve kalıcı barışın sağlanmasına ciddi bir engel teşkil ettiğini“ ifade etti. (karar'ın orijinal ingilizce metni)

israil’in işgalci güç olarak tanımlandığı kararda, tel aviv’in 4. cenevre konvansiyonu’na uyması ve sınırlarını 1967 öncesine çekmesi isteniyor.

bm kararı israil’in, cenevre konvansiyonu’nda yasal düzenin değişmemesi, yerel halkın topraklarından zorla çıkarılması ve işgalci devletin söz konusu bölgelere kendi halkını konuşlandırmasıyla ilgili getirdiği yasakları ihlal ettiğini kaydediyor.

bm insan hakları konseyi, ocak 2013'te yayınladığı raporda da, yahudi yerleşimlerinin bölgeyi uzun vadede ilhak ettiğnii, cenevre sözleşmesi'ni ve uluslararası hukuku hiçe saydığını açıkladı. raporda, israil’in uluslararası insani hukuka ve insan haklarına aykırı davrandığı gerekçesiyle dava edilebileceği de yazıyor. israil dışişleri bakanlığı ise cevaben bunun ‘talihsiz’ bir rapor olduğunu, bm insan hakları konseyi’nin sistematik olarak tek taraflı davranan bir kurum olduğunu söyledi.

• cenevre konvansiyonu’na göre durum

4. cenevre sözleşmesi, dört ayrı sözleşmeden oluşan cenevre konvansiyonu kapsamında ‘savaş döneminde sivillerin korunması’ esasını düzenlemek üzere 1949’da 194 taraf ülkece imzalandı.

sözleşme, yalnızca resmen savaş ilanıyla çatışma halinde ülkelerin değil, savaş durumunun bir ülkece tanınmaması ve bir ülkenin diğerinin işgali durumunda da sivillerin korunması ilkelerini içeriyor.

düzenleme, söz konusu durumlarda sivillerin topraklarından sürülmesi veya başka bir ülkenin kendi halkını işgal edilen topraklara zorla taşıması ‘uluslararası hukuka aykırı’ olarak kabul ediliyor.

sözleşmeye taraf olan israil yönetimi de bm tarafından söz konusu maddeleri ihlal ettiği gerekçesiyle itham ediliyor.

bm kararında da belirtildiği gibi, israil tarafından arap nüfusun göç etmek zorunda bırakıldığı, evlerinin yıkıldığı, insanların sürgün edildiği ve yeni yerleşimcilere yer açmak için insanların sürekli göçe zorlandığı, bütün bunların sonucu olarak geride kalan arap nüfusunun günlük yaşamının sosyal ve ekonomik yapısının kökten ve olumsuz şekilde değiştiği ve bu unsurlarla cenevre konvansiyonu’nun ihlal edildiği öngörülüyor.

• uluslararası adalet divanı'na göre durum

uluslararası adalet divanı 2004’te aldığı tavsiye niteliğindeki kararla, yerleşim yerleri kurulmasının durdurulmasına, ayırıcı duvarın inşasının illegal olduğuna ve israil'in sebep olduğu zararları tazmin etmesi gerektiğine dair kararının uygulanması hükmetti. (karar'ın orijinal ingilizce ve fransızca metni)

mahkeme, söz konusu ihlallerle ilgili bm güvenlik konseyi’ne de harekete geçme çağrısında bulundu.

kaynak: al jazeera ve ajanslar