istanbul üniversitesi adli tıp anabilim dalı öğretim üyesi prof. dr. nevzat alkan, son günlerde çok sayıda gencin ölümüne neden olan 'bonzai’den, her dönemin en yıkıcı uyuşturucusu ‘eroin’e, daha çok zenginlerin tercih ettiği ‘kokain’den esrara, uyuşturucu piyasasını, kimlerin neyi, neden kullandığını al jazeera türk'e anlattı.

son zamanlarda bonzai çok konuşuluyor. yoksul semtlerde revaçta. ölümlere neden oluyor. neden yoksul semtlerin gençleri uyuşturucuya yöneliyor? 

şimdi bu bonzai diye kamuoyu önüne çıkan madde sentetik cannabinoid, yani bir şekilde esrar etkisi yapan bir madde. uyuşturucu ya da uyarıcı maddeler biyo-psiko-sosyal sebeplerle kullanılıyor. ya biyolojik ya sosyal ya da psikolojik temelleri olan şeyler. daha fakir yerlerde kullanılıyor diye bir şey söz konusu değil. her kesimde her madde kullanılıyor. ama kokain daha pahalı olduğu için zengin kişilerin tercih ettiği bir şey.

buna rağmen, işte bu sennetik canabinoid dediğimiz bonzai gibi maddeler çok ucuz olduğu için daha fakir çevrelerde karşılık bulabiliyor. yani her kesimden kullanan çok. ama fakir bölgelerin kullandığı madde bonzai olabilir. bu tür maddeleri kullanmakta kişiler sıkıntıları ortadan kalksın, gerginlikleri gitsin ya da "daha değişik bir ortamı yakalayabileyim" diye kullanıyorlar ve gün gün de bu artıyor. neden, çünkü insanların değişik sebeplerle sıkıntıları daha da artıyor. o zaman bu tür maddeler bir kurtuluş olabiliyor onlar açısından. ama bu kısa vadeli bir şey. orta, uzun vaddede tabii hayatlar açısından daha kötü sonuçlar çıkarıyor.

daha az bağımlılık yapan tercih nedeni

kullanılan uyuşturucunun türüne göre bir profil var mı? size gelen örneklerden şu maddeleri kullananlar şu kesimdendir sonucuna varabiliyor musunuz?

bu kesinlikle var. şöyle, ekonomik durumu daha iyi olan insanlar, nispeten narkotik etkisi daha fazla ama bağımlılık yapma potansiyeli daha az maddeleri kullanıyorlar. mesela ne? kokain. kokain fiziksel bağımlılık yapıyor, ama ruhi bağımlılık dediğimiz ve uyarıcı etkisi dediğimiz etkisi çok daha fazla.  ama eroin çok fazla fiziksel bağımlılık yapıyor, zevk verici özelliği de elbette çok. esrar mesela ucuz ve narkotik etkisi de nispeten az, bağımlılık yapıcı etkisi az.

ama madde kullanımında şöyle bir özellik vardır: kişi o anki ortamda neyi buluyorsa onu tercih eder. yani eğer bir kişi işte uyarıcı madde kullanıyorsa ama o dönem bulamıyorsa diğerini de kullanır. buna çok değişik madde kullanımı ‘politoksimani’ deniyor. bu o dönem bir maddenin piyasaya sürülmesi ve bulunmasıyla ilgili. çünkü zaman zaman görüyoruz narkotik madde operasyonları yapılıyor. o dönem zorlaşınca eminim ki o madde kullanıcıları daha kolay bulunabileni ve avam kabul edilebilen maddeleri de tercih ediyor. neden, çünkü o dönemi atlatabilmek için.

her çeşit uyuşturucu türkiye’de çok mu yaygın? daha çok hangi tür uyuşturucu kullanan bağımlılarla karşılaşıyorsunuz?

bize adli nitelik taşıyan olgular geliyor, yani maddeyi kullanmış ve hakkında savcılık soruşturma yapmış, ya da mahkeme aşamasına yani kovuşturma aşamasına düşmüş olgular geliyor. burada ‘denetimli serbestlik’ dediğimiz bir kavram var. bir kişi bir madde kullandığında ve bir yıl içinde bir daha kullanmayacağı konusunda bir beyanda bulunursa cezaevine konmuyor ve ‘denetimli serbestlik’ dedğimiz takip sistemi başlıyor. o kapsamda geliyorlar. her madde tipi elbette geliyor, ama kokainin kullanımı tabii daha sınırlı. yani, madde ne kadar ucuzsa o kadar çok yaygın kullanım alanı buluyor. artı ne kadar geniş kesim kullanıyorsa o kadar çok yakalanan oluyor. o nedenle her madde geliyor ama en çok karşımıza çıkan esrardır, son zamanlarda bu sentetik cannabinoid (bonzai) gelmeye başladı.

bonzai kullanımı azalacak

nereden çıktı bu bonzai? uyuşturucu türlerinin ortaya çıkış dönemleri mi var? hem satış hem de kullanım yönünden birbirlerini etkiliyorlar mı?

şimdi, bu tür maddelerde kullanım moda şeklinde, dönem dönem. çünkü ilk başta çıktığında yaygın kullanım buluyor ama sonrasında önemli yan etkilerinin ya da problemlerinin olduğu ortaya çıkabiliyor. mesela eroin 1890 yılında bayer ilaç firması tarafından bulunmuş bir ilaç. sonrasında narkotik etkisi olduğu ortaya çıkıyor ve yaygın kullanım alanı buluyor. ama sonrasında çok zararlı olduğu, çok bağımlılık yaptığı, ölümlere neden olduğu bilinince artık günümüzdeki kullanım şekline dönüyor. yani, çok ender, nispeten daha az kullanılıyor. zaman zaman kokain biraz ucuzlarsa yaygınlaşabiliyor. esrar her dönemde popüler durumda ve her dönemde kullanılıyor. mesela bir dönem lsd çok kullanılmış ama şimdilerde o çok kullanılmıyor. çünkü halisünojen görsel ya da işitsel sanrılara sebep oluyor, suç işlenmesine neden oluyor.

bu dönem de bu bonzai çıktı. bir bundan evvelki dönemde ecstasy, captagon yaygındı. bunlar dönemsel. yakında bonzainin de ölümlere neden olduğu ortaya çıktıkça kullanım biraz azalacaktır. bu,  madde satıcılarıyla da ilgili. maddeyi satanlar da mümkün mertebe o dönem ne varsa onu bir şekilde piyasaya aktarmak istiyorlar. bunun sonucunda da dönemsel yaygınlıklar ortaya çıkıyor.

türkiye kelle koltukta gidiyor

uyuşturucunun tedavisinde, önleyici tedbir noktasında ve sonrasında rehabilitasyon aşamasında ne durumdayız, bu konuda türkiye’nin yeterli donanımı var mı?

türkiye çok sancılı bir ülke. neden? uzun yıllardır terör söz konusu. şimdi yasadışı silah ticareti, narkotik madde ticareti ve terör, bunlar bir üçgen. birinin olduğu yerde diğerleri de oluyor. çünkü finansman kaynağı olarak kullanılıyor. öyle olunca da türkiye’de 30 yıldır terörle mücadele ettiği için yaygın olarak bu maddeler üretiliyor ve ülke üzerinden de geçiyor ve satışa sunuluyor.

şimdi türkiye bir de çevresinde bütün sıkıntılı ülkelerin yer aldığı coğrafya. yukarıda ukrayna, rusya, aşağı taraf suriye, irak, iran. zaten oralar çok karışık. öyle olunca ülkeye giren çıkan insan sayısı, madde gelişi denetlenemiyor. denetlemeyince maddelerin temini kolaylaşıyor. çünkü bu hem bilinçle ilgili hem de temin etmeyle ilgili. yani temin edemeyince insanlar kullanmıyor. temin kolaylaşınca bu yaygınlaşıyor. türkiye bu konuyu geri plana itmiş vaziyette. çok daha büyük problemlerle uğraşıyor ve gündeminde değil. zaman zaman karşımıza çıkıyor olaylar. bu işle ilgili çalışan profesyoneller var, türkiye bağımlılık izleme merkezi, narkotik timler, birçok sektör bu konuyla mücadele ediyor ama onların da kendi içlerinde dertleri söz konusu. öyle olunca şu an başıboş kalmış bir alan ve o nedenle de yaygın arz, yani piyasaya sunma var. kullanım da var. kullanım da zaten kişilerin sıkıntılarıyla ilgili.

türkiye'de devletin uyuşturucuyla mücadeleye yaklaşımı nasıl? önleyici tedbirler ve tedavi olanakları açısından gelişmiş ülkelerle kıyasladığınızda daha mı gerideyiz?

bazı ülkeler hollanda, belçika, çek cumhuriyeti ya da amerika’da bazı eyaletler bu tür maddelere daha toleranslı. türkiye bu tür madde kullanımına toleranslı bir ülke değil. ama buna rağmen hem madde kullanımı çok, hem bilinç kötü. hem eğitim yetersiz, hem de maddeye ulaşmak kolay. bir de sıkıntı yoğunluğu da gündeme gelince, yaygın bir kullanım alanı buluyor. bu da satıcılar için çok cezbedici bir durum yaratıyor.

altyapımız onlara göre daha kötü. oralarda hem yatak sayısı daha fazla, hem tedavide kullanılan ajan çeşitliliği farklı. yani değişik ilaçlar da kullanılabiliyor. türkiye’de bunların bir kısmı yasak. türkiye’de bir şekilde maddeden uzaklaştırma, izole etme tercih ediliyor. kapasite yetersiz, tedaviye ihtiyacı olan insan sayısı çok, verilen tedavi etkin ve yetkin değil. öyle olunca geride kalmış vaziyetteyiz. bunu da nereden biliyoruz? avrupa madde kullanımını ve bağımlılığını izleyen bir merkez var lizbon’da. oranın çalışmalarında görüyoruz ki hem tedavi etkinliğinde çok iyi seviyede değil, hem de tedaviye ihtiyacı olan herkese ulaşabilme konusunda yetersiziz.

neden gerideyiz? gelişmiş ülkelerdeki uygulamalar neden bizde yok?

mesela, madde kullanmış ve "1 yıl boyunca madde kullanmazsa hakkında işlem yapılmayacak" denmiş, denetimli serbestliğe tabi olanlara idrar testi bile yapılmıyor. yani o dönemde maddeyi kullanıyor mu, kullanmıyor mu onu bilemiyoruz. bu batıda gördüğümüz bir şey değil. çünkü batıda o bir yıl boyunca her hafta idrar testi yapılır ve kişi o dönem madde kullanıyor mu, kullanmıyor mu takip edilebilir.

türkiye bu konularda biraz kelle koltukta gidiyor maalesef. türkiye’de profesyoneller bunu biliyor, ama yapılamaması altyapıyla ilgili. yani denetimli serbestliğe 2013’te başvuran insan sayısı 275 bin kişi. şimdi bunların her ilgili savcılık ya da denetimli serbestlik şubesine başvurduğunda idrarını alıp o testi yaptıracak laboratuvarlar yetersiz. biyokimya çalışanları bu tür testleri yapmakta çok istekli değil. çünkü hata çıktığında problem büyük. bir de gelir getirici bir unsur olarak görülmüyor. öyle olunca, daha klinik-hasta ağırlıklı sektörlere yöneliyor bu tür laboratuvarlar. bakırköy akıl hastanesi, adli tıp kurumu'ndaki gibi laboratuvarların da kapasitesi normal mücadeleye yetiyor ancak.

bonzai kullanan gençler için çoğunlukla kalp krizinden öldü deniliyor. boznai kalp krizine mi yol açıyor?

bonzai özelinde bakarsak bu tür maddeler genellikle solunumun durmasıyla ölüme sebebiyet verirler. bu da dozla ilgili. bazen maddelerin içine katık maddeler de konur. çünkü maddeler saf olarak piyasaya sürülmez. bu tür maddelerin yaratabileceği etkiler de söz konusu.

mesela ecstasy ve captagon dediğimiz anfetamin türevleri hem sinir sistemine zarar veriyor, hem kalp ileti sistemine zarar veriyor. otomatikman kalp krizinden ölümleri görüyorduk o vakalarda. aynı şekilde kokain de kalpteki ileti sistemine zarar verip kalp ritmini bozup ölümlere neden oluyordu. bonzai daha yeni piyasaya çıkan bir madde dünyada. ölümleri irdeleniyor. hangi sebeple ortaya çıkmış, hakikaten bununla mı yoksa, araya giren başka maddelerin etkisiyle mi? ama genel prensip solunum durmasıyla öldürme şeklinde.

uçucu madde bağımlılarında dramatik ölümler gözlemliyorduk. bonzai’de de benzer ölümler görülüyor. bonzai uçucu maddelerin yerini mi alıyor?

uçucu madde bağımlıları kimlerdi, baktığımız zaman sokakta yaşayan, evi barkı olmayan bimekan dediğimiz çocuklardı. bu tür maddeleri hırdavatçılardan, nalburlardan alıp koklayarak bir şekilde etkileniyorlardı ve sarhoş oluyorlardı. şimdi daha kolay elde edebilecekleri şeyler olursa ya da ucuz şeyler olursa onu tercih ederler. ya da diğerlerini temin edemiyor olabilirler. bu piyasaya sürülen miktar ve ucuzlukla ilgili.