“devlet kurmak için kaya gibi sert bir birlik gerekiyor. bizim birliğimiz de sert ama kayadan değil, buzdan. onun da ortadoğu güneşi altına eriyip gitme ihtimali var,” dedi süleymaniye’de konuştuğumuz ama adını vermek istemeyen yerel işadamı.

'bağımsız devlet olma’ olasılığının açıkça telaffuz edildiği irak kürt bölgesel yönetimi’ndeki kürt partilerin arasındaki fikir ayrılıklarından şikâyet ediyordu.

işadamı bizi parklarında kürt şairlerin büstlerinin olduğu, tıpkı kahire ve beyrut’taki gibi amerikan üniversitesi’nin de bulunduğu süleymaniye’deki evinde ağırlıyordu. her köşesinde bir heykelin, bir yağlıboya tablonun olduğu geniş misafir odasında, ‘ulusal mücadeleye’ kendi katkısını ‘sanatçıları desteklemek’ olarak açıkladı. kürt ressamların eserlerini topluyor, yazarlara ve şairlere kitaplarını bastırmaları için destek veriyormuş…

iki şehrin hikâyesi

süleymaniye’nin erbil’den farkı sadece sokaklarındaki heykel bolluğu ya da geniş caddeleri değil, erbil’de çok yoğunken burada ancak dikkatle bakılınca görülen şey türk firmalarının tabelaları.

süleymaniye coğrafi olarak türkiye’ye değil iran’a yakın. haliyle sınır ticareti de türkiye'yle değil, iran ile. ama yine de süleymaniye’deki iran şirketi tabelaları, erbil’deki türk şirketi tabelalarıyla karşılaştırılamayacak kadar az. 

ayrıca bölgenin türkiye ile bağları, irak kürt bölgesindeki iki önemli partinin mesut barzani yönetimindeki kürdistan demokratik partisi (kdp) ve celal talabani yönetimindeki kürdistan yurtseverler birliği’nin (kyb) 1996-2001 arasında tutuştuğu ‘birakujî’ (kardeş katliamı) döneminde daha da zayıfladı. süleymaniye’deki siyaset kdp’yi öteden beri ‘feodal’ olmakla da eleştiriyor, kendisini daha ‘sosyalist’ ve ‘devrimci’ görüyor.

irak kürt bölgesel yönetimi’nde eylül 2013’te yapılan son seçim sonuçlarına göre kdp üç eyaletin ikisinde, erbil ve duhok’ta açık ara farkla öndeydi.  diğer eyalet süleymaniye’deyse geride. burada kyb’den ayrılanların kurduğu goran hareketi birinci, kyb ikinci parti. her iki partinin üzerinde, özellikle de lideri talabani uzun süreden beri tedavi gördüğü için, yalpalayan kyb’nin üzerinde iran’ın etkisi yoğun.

111 sandalyeli irak kürdistan parlamentosu'nda en çok sandalye kdp’nin. 38 milletvekili var. goran’ın 24. kyb’ninse yalnızca 18. kürdistan islam birliği partisi’nin de 10.

kürt parlamentosu da tıpkı bağdat’taki parlamento gibi uzun bir süre hükümet kurma konusunda anlaşamadı. ama dokuz ay sonra, işid musul’u ele geçirdikten on gün sonra irak kürt bölgesel yönetimi hükümet oluşturabildi. üstelik parlamentodaki her grup ve hatta azınlıklar da hükümette bakanlıklar aldı.

tanımda anlaşıp, tarifte anlaşamamak

yine de burada yaşayanların bazıları tıpkı süleymaniyeli işadamı gibi, kürt siyasi partilerin bu zor kurulan birliğinin korunup korunmayacağından emin değiller.

süleymaniyeli işadamının şikâyet ettiği kürt partileri arasındaki fikir ayrılığı, hemen her konuda olsa da, özellikle irak kürt bölgesel yönetimi’nin ankara ve tahran’a yönelik siyaseti söz konusu olunca daha da yoğunluk kazanıyor. hele ufukta ‘bağımsızlık’ gözükmüşken.  

konu bağımsızlığa gelince, kürt partileri adeta kendi aralarında hangisinin bağımsızlığı en önce ve en ciddi biçimde istediği, en çok hangisinin bu uğurda mücadele ettiği yarışına girmiş gibiler. ama iş,bağımsızlığa giden yolu tarif etmeye kalkınca değişiyor.

kdp net bir biçimde önlerinde iki paralel yol olduğunu söylüyor, bir yandan bağdat ile son bir kez denemeye kapalı olmadığını ama bunun için şartları olduğunu söylüyor; bir yandan da kaderini tayin yolunda ilerleyeceğini söylüyor. bu amaçla da altyapı oluşturmak, sınırlarını belirlemek derdinde. kerkük ve diğer tartışmalı bölgelerde ‘kürdistan’a katılmak ister misiniz’ referandumu yapacağını söylüyor ve bunun için de parlamentoyu çalıştırıyor. ayrıca türkiye’yi de stratejik kapı olarak tanımlıyor, fakat iran ile de iyi ilişkilerini devam ettirmeye çalışıyor. kdp’lilere bakarsınız ankara ve tahran arasında da dengeli bir siyaset izlediklerini düşünüyorlar.

goran: biraz daha denge

süleymaniye’nin tıpkı erbil’deki gibi yeni yapılan alışveriş merkezlerinin birinde konuştuğumuz, goran hareketi’nin politik araştırmalar bölümü başkanı aynı zamanda süleymaniye üniversitesi siyaset bilimi öğretim üyelerinden dr. muhammed hawrami “bağımsız kürdistan için büyük ölçüde hazırız ama tam hazır değiliz” diyor.

hawrami, goran’ın da tıpkı kdp gibi kürtlerin önünde iki yol olduğunu düşündüğünün altını çiziyor: kendi kaderini tayin ve bağdat ile tekrar denemek. ama hawrami’ye göre, bağdat ile denemek için bazı şartların yerine getirilmesi gerek; irak ordusu, kürt bölgelerine dönmemeli, tartışmalı bölgelerde referandum yapılmalı, kürtlerin kendi petrollerini satmalarına izin veren hidro-karbon yasası artık çıkmalı ve her şeyden önemlisi irak başbakanı maliki gitmeli.

kendi kaderini tayin yoluysa, konfederasyon ya da tam bağımsızlıkla sonuçlanabilir ama bu yol nasıl sonuçlanırsa sonuçlansın, kürtlerin kendi kurumlarını oluşturmaları ve ekonomik olarak da bağımsız olmaları gerek. “kendi ayaklarımız üzerinde durmalıyız” diyor dr. hawrami. kdp’yi tam bu noktada eleştiriyor. türkiye ile bu kadar yoğun ekonomik ilişkiler geliştiren kdp, dr. hawrami’ye göre, “bütün yumurtaları aynı sepete koyuyor.”

“oysa bir denge sağlamamız gerek. bütün komşularımıza tehdit olmadığımızı göstermemiz, komşularımız arasında denge sağlayabildiğimizi ispatlamamız, sünni-şii çatışmasının tarafı olmayacağımızı vurgulamamız gerek” diyor.

irak kürdistanı’nda bağımsızlık ilan edilirse iran kürtleri için bir çekim merkezi haline gelmesinin tahran’ı endişelendirdiği görüşüne pek katılmıyor.

hawrami’ye göre, bu kadar zamandan beri irak kürdistan’ında federal bir yapı var ve bu yapının iran ile iyi ilişkileri var; bağımsızlık bunun değişmesi için yeterli neden değil:

“iran faydacı bir ülkedir, ikna edilebilir. ayrıca tıpkı türkiye’ye uzanan boru hattı gibi iran’a da bir petrol hattı yapılabilir ve petrolümüz iran üzerinden asya pazarlarına satılabilir, petrol ve doğalgaz piyasasında iran ile ters düşülmeyeceğine tahran ikna edilebilir.”

kürdistan islam birliği:  ‘türkiye evet desin yeter’

tahran’ın ikna edilebileceğini düşünen başka bir kürt partisi de, kürdistan islami birliği partisi. türkiye ile özellikle de adalet ve kalkınma partisi ile iyi ilişkileri önemseyen bu partinin yöneticilerinden ve eski bakanlarından ebu bekir ali’ye göre, “tahran zamanla ikna olur, zaten desteklemesi önemli değil, karşı çıkmasın yeter.”

ali’nin anlattığına göre, kürdistan islam birliği partisi, irak kürtlerinin önündeki seçenekleri değerlendirirken, bağdat ile bir arada kalmayı bir seçenek olarak görmüyor:

“bizim için tek yol var, o da bağımsızlık. petrolümüz dünya piyasalarında, altyapımız var, türkiye karşı çıkmıyor. türkiye karşı çıkmadığı için abd de razı olur, ab de. bağımsız kürdistan için koşullar hiç olmadığı kadar müsait.”

her geçen gün gücünü arttıran kürdistan islam birliği partisi'nin yöneticisi ali, sık sık esprilerle şenlendirdiği sohbetimiz sırasında, “işid’e teşekkür borçluyuz” dedikten sonra da güldü ve ekledi: "sayelerinde devletimiz oldu." ama sonra ekledi:

“işid bizim düşüncelerimize ters bir örgüt. fakat yine de bize saldırmadıkları sürece, sınırlarımızı korumak zorunda kalmadığımız sürece savaşmamalıyız ve sünni-şii savaşının bir tarafı olmamalıyız, başkaları bizi karıştırmak istese bile…”

“reddedemem ama doğru da diyemem”

süleymaniye de tıpkı erbil gibi hızla gelişiyor, sanayide de ilerleme kaydediyor. buradaki ilk çimento fabrikasının yöneticiliğini yapmış, kyb liderliğinin de bir üyesi pervin babaker, eski sanayi bakanlarından ve bir holdingin de yöneticisi. kendisiyle konuşmak istediğimizi söyleyince bizi ısrarla evine davet etti. süleymaniye’de de, tıpkı erbil’deki gibi biraz şehir dışında geniş arazilere yapılan villalardan oluşmuş siteler var.

babaker’in evinde, irak kürdistan bölgesel yönetimi’nin başbakan yardımcılığını yapan kubat talabani ile de karşılaştık. karşılaştığımızda talabani’nin türkiye’ye gidecek bir heyetin üyesi olduğuna dair haberler vardı ve aslında bu ziyarete saatler kalmıştı. el sıkıştıktan sonra “türkiye’ye gidiyormuşsunuz” dedim. güldü, kyb’nin genel tavrını özetleyen bir cümle söyledi: “bu haberi reddedemem ama doğrulayamam da.”

kyb de bağımsız bir kürt devleti istediğini söylüyor ama bağdat ile birlikte bir kez daha deneme fikrine en yakın parti aynı zamanda. kyb’ye göre bağımsızlık gelecekse bu bağdat ile diyalog yoluyla gelmeli.

kyb’den kerkük vurgusu

kdp’nin ve bölgesel yönetimin başkanı mesut barzani, irak anayasası'nda tartışmalı olarak tanımlanan ve sorunlu bölgelerle ilgili irak anayasa’nın 140. maddesinin, bu sorunlu bölgelerden irak ordusu çekilip kontrolü peşmerge güçlerine bıraktığında gerçekleştiğini ve artık 140. maddenin konuşulmayacağını söyledi.

bu madde sorunlu bölgelerde nüfus sayımı yapılmasını, bu bölgelerden saddam hüseyin döneminde uygulanan araplaştırma politikaları nedeniyle sürülenlerin geri dönmesini ve en sonunda da bu bölgelerin statüsünün belirlenmesi için referandum yapılmasını öngörüyordu. barzani bu bölgelerde referandum yapılması için erbil’deki parlamentoya hazırlık emri verdi ama kyb’nin güçlü isimlerinden ayrıca adı irak cumhurbaşkanlığı için de geçen kerkük valisi necmeddin kerim, irak anayasası'nın yürürlükte olduğunu ve dolayısıyla 140. maddenin de geçerliliğini koruduğunu söyledi.  kyb yönetimi bir bildiri de yayınlayarak, bağdat’ta kurulacak hükümetin bu maddeyi işletmesi gerektiğinin altını çizdi.

talabani gittikten sonra babaker ile konuştuk. kdp’nin, bir petrol denizinin üzerine kurulmuş kerkük’e özel statü vermeye hazır olduğunu söylediğini ve türkmenlerin taleplerinin de bu yönde olduğunu hatırlatınca, kerkük’ün zaten fiili olarak özel statüsü olduğunu söyledi. 2005’ten beri kenti yöneten kerim’in kerkük’te yaşayan tüm gruplarla arasının iyi olduğunu vurguladı.

30 nisan 2014’te yapılan irak genel seçimlerinde kerkük’teki oyların yüzde 70’ini kürt partileri aldı. irak genel seçimlerine daha önce birlikte giren kürt partileri bu son seçimlerde ayrı listeler oluşturdular ve kerkük’ten bağdat’taki meclise giden milletvekillerinin altısı kyb’den, ikisi türkmen cephesi’nden ve ikisi de kdp’den oldu.

bağımsızlığa evet ama doğru zamanda  

babaker’e göre, çoktan hak edilmiş bağımsızlığın ilan edilebilmesi için ‘doğru zaman’ önemli. bu doğru zaman da, bağımsız ve kendi ayakları üstünde duran bir ekonomi oluşturulduğunda, sınırların güvenliği sağlandığında ve komşular bağımsız kürdistan’ın sorun olmayacağına, tam tersine onların da çıkarına olduğuna ikna edildiğinde gelecek.

hem erbil’de hem süleymaniye’de kürtler arasında asıl tartışılan konu da bu zaten. kimse “bağımsız olmalı mıyız” diye sormuyor, “doğru zaman ne zaman” diye soruyor. erbil’de özellikle gençler 'geç bile kaldık' diye düşünüyor, siyasetçilere ‘az kaldı’ havası hakim. süleymaniye’deyse 'biraz daha vakti var' fikri ağır basıyor.

süleymaniye’de, sanatçıları destekleyen işadamına da sordum, bağımsız kürdistan ilan edilecekse bunun en uygun zamanının ne olacağını. şöyle yanıtladı beni:

“kürt liderliği güçlü bir biçimde, ittifak halinde hareket edebildiğinde. öbür türlü, bağımsızlıktan rahatsız olacak güçler, bizi her türlü çatışmaya sokabilir. sabah bizimle barış görüşmeleri yaparlar, akşam bize silah satarlar. filistin’e döner burası.”