birleşmiş milletler'in (bm) beş daimi üyesi abd, rusya, çin, ingiltere, fransa ile almanya'nın oluşturduğu 5+1 grubu ve iranlı diplomatlar, nisan ayından bu yana avusturya'nın başkenti viyana'da kapsamlı bir anlaşma metninin yazımını tamamlamaya çalışıyor.

dokuzuncu turu yapılan müzakerelerde önemli ilerlemeler kaydedilmesine rağmen özellikle "yaptırımlar ve denetimler" konusunda halen çözülmeyi bekleyen sorunlar var. sorunların çözülebilmesi için tarafların zamana ihtiyacı bulunduğu ve bu nedenle müzakerelerin 9 temmuz'a kadar uzayabileceği konuşuluyor. uzmanlar, "her konuda anlaşılmadan hiçbir konuda anlaşılmış sayılamaz" esası üzerine yürütülen müzakerelerin birkaç gün uzatılabileceği görüşüne sahip.

iran dışişleri bakanı cevad zarif, "zamanın değil iyi bir anlaşmaya ulaşmanın önemli" olduğunu, iran dışişleri bakan yardımcısı ve başmüzakereci abbas arakçi de müzakerelerin "birkaç gün uzayabileceğini" söylemişti.

iran 100 milyar doların peşinde

iran ekonomik yaptırımlar nedeniyle yaklaşık 100 milyar dolara ulaşan dondurulmuş varlıklarının serbest bırakılmasını istiyor. iran yaptırımların tamamen ve hemen kaldırılmasında ısrar ediyor. iran anlaşmanın kabul edilmesinden hemen sonra tüm yaptırımların kaldırılmasını, 5+1 ülkeleri ise iran'ın yükümlülüklerini yerine getirdiğinin uluslararası atom enerjisi ajansı (uaea) denetçileri tarafından onaylamasından sonra ve kademeli olarak kaldırılmasını savunuyor.

abd, avrupa birliği (ab) ve bm tarafından uygulanan iran'a yönelik yaptırımların kaldırılmasına ilişkin prosedür, anlaşmanın önündeki en büyük engellerden biri. anlaşmada yaptırımların kaldırılacağı yönünde yükümlülük altına girilse de, özellikle abd kongresi'nde çoğunluğu oluşturan cumhuriyetçilerin başkan barack obama'ya rağmen yeni yaptırımlar getireceği yönündeki ifadeleri sorunu büyütüyor. yaptırımların kaldırılması hedefini abd iç siyasetine kurban etmek istemeyen iran ise abd yönetiminden yaptırımların kaldırılması konusunda garanti istiyor.

abd denetim ve işbirliğinin artırılmasını istiyor

5+1 ülkeleri "nükleer tehdit" olmasını önlemek istedikleri iran'dan nükleer denetim ve işbirliğinin artırılmasını bekliyor. bu kapsamda askeri tesislerin denetlenmesi, nükleer alanında çalışan bilim insanlarıyla görüşme ve geçmişteki nükleer faaliyetler hakkında bilgi verilmesini talep eden batı, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi anlaşması'nın (npt) ek protokolü'nün uygulanmasını istiyor. bu protokol, denetçilere haber vermeden tesislerde denetim yapma, gerekli gördüğü durumlarda bilgi ve belge talep etme, nükleer bilim insanı ve uzmanlarla görüşebilme ile nükleer tesislerin güvenlik kamerası görüntülerine ulaşabilme imkânı veriyor.

iran'ın parçin askeri tesislerinde nükleer silahla ilgili deney yaptığı ve nükleer silahlarla sınırlı ateşleme mekanizması bulunduğu şeklindeki iddialar uaea raporlarında yer almıştı.

abd tarafında, iran ile bir anlaşma yapılsa bile “nükleer silah elde etmek için gizli faaliyetler yürüteceği” endişesi var. bu nedenle abd, denetçilerin şüphelendikleri askeri tesislerde denetim yapmalarını ve bilim insanlarıyla görüşmelerinin sağlanmasında ısrar ediyor. iran yönetimi askeri bölgelerin açılması ve bilim insanları ile görüşme taleplerini kesinlikle kabul etmeyeceklerini açıkladı. abd 2 nisan'da varılan uzlaşmanın "her türlü denetime" izin verdiğini vurgularken, iran uzlaşmanın "sadece nükleerle ilgili denetimlere" izin verdiğini vurguluyor.

abd kongresi'nden yaptırım tehdidi

abd senatosu ve iran meclisi'nin yaptırım ve denetim tehdidi içeren yasal düzenlemeler yapması müzakereleri olumsuz etkiliyor.

abd senatosu'nda kabul edilen yasa, kongre'ye iran ile yapılacak anlaşmayı 30 gün içerisinde gözden geçirme yetkisi tanıyor. buna göre nihai anlaşma sağlandıktan sonra başkan barack obama, anlaşmanın nihai metnini kongre'ye sunacak ve kongre'nin bir ay içinde anlaşmayı gözden geçirmesini bekleyecek. bu süre içinde obama anlaşmanın şartlarını yerine getirebilmek için herhangi bir eylemde bulunamayacak.

obama, kongre'nin gözden geçirip onaylamasından sonra yaptırımların aşamalı olarak anlaşmaya uygun şekilde kaldırılmasına yönelik eyleme geçebilecek. eğer kongre anlaşmayı reddeden bir tasarı geçirirse, obama 12 gün süre içerisinde bu tasarıyı veto edebilir. sonraki 10 gün içerisinde de senato'nun, obama'nın vetosunun önüne geçmek için ret tasarısını üçte ikilik çoğunlukla, yani en az 67 senatörün desteğiyle kabul etmesi gerekiyor. bir başka ifadeyle obama'nın vetosunu korumak için 34 senatörü ikna edebilmesi yeterli olacak.

bu sürede obama, başkanlık kararnamesiyle getirdiği yaptırımları kaldırabilecek ancak kongre tarafından çıkarılan yaptırımları iptal edemeyecek. anlaşma kongre'ye 9 temmuz'dan sonra sunulduğu takdirde gözden geçirme süresi tekrar 60 güne çıkacak.

iran meclisi'nden karşı hamle

iran meclisi de, abd senatosu'nun hamlesine karşılık uaea'nın askeri, güvenlik ve nükleer olmayan diğer hassas tesislere girişiyle bilim insanlarına ve belgelere erişimini yasaklayan "nükleer hakların korunması tasarısı"nı kabul etti. buna göre askeri, güvenlik ve nükleer olmayan hassas mekânlara her türlü erişimle nükleer bilim adamlarına ve belgelere erişim yasaklandı.

barışçıl nükleer bilim ve ar-ge çalışmaları için herhangi bir kısıtlama kabul etmeyen yasaya göre, nükleer olmayan tesislerin denetimi yüksek ulusal güvenlik konseyi'nin iznine tâbi olacak.

yasa muhafız konseyi'nin onayını bekliyor.

2 nisan uzlaşması

isviçre'nin lozan kentinde 2 nisan'da varılan uzlaşmaya göre iran, gelecek 10 yıl boyunca sadece natanz nükleer tesisinde uranyum zenginleştirecek. bunun dışındaki tesislerde bulunan santrifüjler depoya kaldırılacak.

çalışır durumdaki santrifüj sayısı üçte iki oranında azaltarak 6 bin civarına indirecek ancak bunların sadece 5 binini zenginleştirme işleminde kullanabilecek.

zenginleştirme oranı yüzde 3,67'de tutulacak. zenginleştirme işleminde sadece düşük verimli olan eski nesil ir-1 santrifüjleri kullanılacak. santrifüjlerle ilgili araştırmalar da denetime tabi tutulacak.

iran, gelecek 15 yıl süresince yeni uranyum zenginleştirme tesisi yada ağır su reaktörü inşa edemeyecek.

10 bin kilogram olan zenginleştirilmiş uranyum stokunu 300 kilograma indirerek 15 yıl süreyle bu miktarda tutacak, geri kalanını rusya'ya gönderecek.

fordo nükleer tesisinde 15 yıl süreyle santrifüj ve fisil madde bulunduramayacak ancak bilimsel deney yapabilecek.

arak ağır su reaktörü uaea denetçileri nezaretinde hafif su reaktörüne çevrilecek.

müzakere süreci

iran ile 5+1 ülkeleri arasında 24 kasım 2013'te isviçre’nin cenevre kentinde geçici bir anlaşmaya imza atıldı. nükleer faaliyetlerin kısıtlanması karşılığında yaptırımların gevşetilmesini öngören anlaşmaya göre 20 temmuz 2014'e kadar kapsamlı bir anlaşmaya ulaşması hedefleniyordu. bu kapsamda şubat-temmuz 2014 arasında gerçekleştirilen yedi turlu müzakereler sonucunda taraflar arasında "derin farklılıklar" olduğu gerekçesiyle süreç dört ay uzatıldı. ağustos-kasım 2014 arasında dört ay boyunca yürütülen müzakerelerde ilerlemeler kaydedilmesine rağmen kapsamlı bir çözüme ulaşılamadı ve müzakereler yedi ay daha uzatıldı.

taraflar 2 nisan 2015'te isviçre’nin lozan kentinde "çerçeve uzlaşmaya" vardıklarını ve kapsamlı anlaşma metnini 30 haziran’a kadar yazacaklarını açıkladı.

kaynak: anadolu ajansı