iran ve batı ülkeleri arasında yıllardır kesintilerle devam eden nükleer müzakerelerin son turunda kritik bir eşik aşıldı.

taraflar arasında, iran’ın nükleer programını büyük oranda yavaşlatması karşılığında, tahran’a yönelik yaptırımların kaldırılmasını öngören ‘çerçeve anlaşması’ imzalandı.

iran, isviçre’nin lozan kentinde varılan anlaşmada yer alan nükleer programıyla ilgili maddelere uyarsa, 30 haziran’da nihai anlaşma imzalanacak ve ekonomik yaptırım yükünden kurtulma fırsatı bulacak.

anlaşmanın teknik maddeleri

müzakerelerde varılan anlaşmaya göre atılması gereken adımlar şu şekilde:

1. iran, nükleer bomba yapmak için uranyum zenginleştirilmesinde kullanılabilen santrifüjlerini yaklaşık 3’te 2 oranında azaltmayı kabul etti. haziranda varılacak anlaşmayla, iran’ın şu anki 19 bin civarındaki santrifüjlerinin sadece 5 bin kadarının faaliyet gösterilmesine izin verilecek.
2. iran, uranyum zenginleştirmesini, 15 yıl boyunca, nükleer silah yapmaya yetmeyecek düzey olan yüzde 3,67 ile sınırlayacak ve zenginleştirilmiş uranyum stokunu da 10 bin kilogramdan 300 kilograma düşürecek. kalan tüm santrifüjler ile zenginleştirilmiş altyapılar ise uluslararası atom enerji kurumu’nun (uaek) izlediği depolarda tutulacak ve bunlar, sadece işleyen santrifüjler ile ekipmanın değiştirilmesinde kullanılacak. nükleer silaha sahip olmak için yüzde 90 oranında zenginleştirilmiş uranyum gerekiyordu. tehlike sınırı ise yüzde 20 olarak belirtiliyordu. anlaşılan oran, batı'nın istediği oranı karşılıyor.
3. iran’ın şu anda bir tane nükleer bomba yapmak için yeterli materyale ulaşma süresi 2-3 ay iken, bu zaman en az bir yıla çıkarılacak.
4. çerçeve anlaşmasına göre iran, 15 yıl boyunca uranyum zenginleştirilmesi amacıyla yeni bir tesis de inşa etmeyecek.
5. anlaşma kapsamında iran, fordo’daki tesisini en az 15 yıl uranyum zenginleştirmek için kullanmayacak, sadece barışçıl amaçlara yönelik bir tesis haline getirecek. iran ayrıca, bu tesiste 15 yıl boyunca uranyum zenginleştirilmesiyle ilgili ar-ge faaliyetleri yürütmeyecek ve nükleer fizyona girebilen "fisiyon" maddesi bulundurmayacak. 
6. uzlaşı noktasında, iran 10 yıl boyunca sadece natanz nükleer tesisinde ve sadece birinci nesil 5 bin 60 ir-1 ile uranyum zenginleştirebilecek, uranyum zenginleştirmedeki daha gelişmiş santrifüjleri ise uaek’in denetimindeki depolara kaldıracak. iran, “ir-2, ir-4, ir-5, ir-6 veya ir-8” olarak adlandırılan modellerdeki santrifüjleri ise uranyum zenginleştirmek için en az 10 yıl boyunca kullanmayacak ve gelişmiş santrifüjleriyle sadece sınırlı ar-ge yapabilecek.
7. iran’ın nükleer faaliyetlerinin izlenebilmesi ve şeffaflığın sağlanabilmesi açısından uaek’in, natanz ve fordo dahil iran’ın nükleer tesislerine düzenli girişi olabilecek. müfettişlerin iran’ın nükleer programının tedarik zincirine, uranyum madenlerine de erişimi olacak. iran, uaek’in şüpheli gördüğü veya gizli tesis olduğu iddialarının yer aldığı noktaları inceleyebilmesine olanak vermesi zorunluluğu getirilecek. iran, uaek’ye daha fazla erişim ve bilgi sağlayan uaek’in ek protokolünü uygulamayı da kabul etti.
8.  iran, p5+1 ile karar kılınan dizayna göre ve nükleer silah elde etmeye uygun plütonyum üretmeyecek şekilde arak’taki ağır su reaktörünü yeniden inşa edecek. reaktörün, silah yapmaya uygun plütonyum üreten orijinal ana kısmı ise imha edilecek ve ülkeden çıkarılacak. iran bu reaktördeki kullanılmış yakıtları ülkeden gönderecek, kullanılmış nükleer yakıtı geliştirme ve yeniden üretme işlemlerine girmeyecek. iran ayrıca 15 yıl boyunca ek bir ağır su reaktörü de inşa etmeyecek.
9. iran’ın bu taahhütlere uyması halinde ise ülkeye yönelik bazı yaptırımlar kaldırılacak. uaek’in iran’ın nükleerle ilgili tüm kilit adımları attığını teyit etmesinin ardından abd ve ab’nin, iran’a, nükleer programına yönelik getirdiği yaptırımlar askıya alınacak. bm güvenlik konseyi’nin de iran’ın nükleer meselesiyle ilgili tüm geçmiş yaptırımları, iran’ın kilit kaygıları gidermesiyle eş zamanlı olarak kaldırılacak. ancak, hassas teknolojilerin transferiyle ilgili bölümler yeni bir bm güvenlik konseyi tasarıyla tekrar düzenlenecek. iran’ın herhangi bir zamanda taahhütlerinden cayması halinde ise bu yaptırımlar geri yerine getirilecek.

abd başkanı barack obama ve dışişleri bakanı john kerry, dün anlaşmadan sonra yaptıkları konuşmada, varılan anlaşmanın iran’ın nükleer kapasitesini büyük oranda eriteceğini ve nükleer silaha sahip olma şansını ortadan kaldıracağını belirtti.

batı ülkeleri ve israil yıllardır tahran’ın nükleer silah yapmaya çalıştığını ve mevcut  nükleer faaliyetleriyle buna çok yaklaştığını iddia ediyordu.

‘maddeler çok güçlü ve etkili’

anlaşmanın teknik maddelerini al jazeera türk’e değerlendiren mef üniversitesi siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler bölüm başkanı prof. dr. mustafa kibaroğlu, üzerinde anlaşmaya varılan maddelerin ‘çok güçlü ve etkili’ olduğunu ve iran’ın nükleer silah elde etme kapasitesini ciddi anlamda azaltacağı görüşünde:

“iran ülkedeki siyasi iradenin onay vermesi halinde nükleer silah üretebilecek kapasiteye sahipti. müzakereler sonrasında dünkü taslakta gördüğümüz maddeler, eğer hayata geçerse, iran’ın bu hedefini öngörülür bir sürede engelleyecek. oldukça güçlü ve etkili maddeler var. daha önce iran uluslararası topluma bildirmediği nükleer tesislerde faaliyetler yürütüyordu. bu sorun çözülüyor. denetleme konusunda da iran büyük sorunlar çıkarıyordu. şimdi uaek’e denetleme için muazzam yetkiler tanınıyor. ancak burada önemli olan tarafların ortaya bir irade koyması ve bu maddeleri uygulamak için harekete geçmesidir”

kibaroğlu’na göre mevcut anlaşmayla israil’i tatmin etmek oldukça zor:

“israil başka bir zaman diliminde ve boyutta yaşayan bir ülke. çevresinde olan bitene bakmaktan ziyade yalnızca kendisine yönelik tehlikeleri dikkate alıyor ve bu konuda yüzde 1’lik bir riske bile tahammülü yok. israil bu konuya teknik ve somut meseleler çerçevesinden ziyade siyasi bir mesele olarak bakıyor.”

‘israil ikna olmaz’

iran üzerine çalışmalarıyla bilinen ortadoğu uzmanı dr. arzu celalifer’e göre ise iran’ın nükleer silaha sahip olacağı endişesi uzun süredir batı’nın değil israil’in gündeminde olan bir konu:

“dünkü nükleer anlaşmadaki maddeler zaten üzerinde yıllardır konuşulan konular. amerika’yı yeniden keşfetmiyoruz. bu mesele uzun süre siyasi bir mesele olarak kaldığı için çözülemedi. şu anda ise iran ve batı arasında artık karşılıklı bir irade ortaya koyulduğu için bilinen maddeler üzerinde anlaşma ilan edildi. hem iç hem de dış baskılara rağmen böyle bir anlaşmaya varıldı. dolayısıyla bu anlaşma büyük bir başarıdır. israil’in anlaşmadan duyduğu rahatsızlık da sürecektir. çünkü israil için anlaşmanın teknik detayının pek bir önemi yok. israil’e göre iran ile yapılacak en iyi anlaşma bile en kötü anlaşmadır.

kaynak: al jazeera