türkiye'nin yakın dönem siyasi tarihine damgasını vurdu. yedi kez başbakanlık koltuğuna oturdu, iki kez ordunun müdahalesiyle iktidardan indirildi. uzun siyasi kariyerini, ülkenin 9. cumhurbaşkanı olarak tamamlayıp siyasette sabrın ve direncin simgesi haline geldi.

siyasetle dolu ve siyasetin doldurduğu bir yaşam süren süleyman demirel, 1 kasım 1924 tarihinde, isparta iline bağlı islamköy’de doğdu. ilkokula 'dolaksızların süleyman sami' olarak başladı. köy okulunda kendisine soyadı verilmesiyle süleyman sami gündoğdu oldu. 1934'te soyadı kanunu çıkarılınca babası 'demirel' soyadını aldı..

'çoban sülü'

parasız yatılı sınavını kazandı; ortaokulu muğla’da, liseyi afyon’da tamamladı. tatillerde köyüne gelip bağ bahçe işlerinde çalıştı. siyasete girdiği ilk yıllarda kendisine eşlik eden 'çoban sülü' lâkabı buradan gelir. istanbul teknik üniversitesi (itü) inşaat fakültesi’nde okurken turgut özal ve necmettin erbakan ile tanıştı. özal ile daha yakındı. nitekim ikilinin okul arkadaşlıkları ileriye de taşınacak, demirel başbakanlık koltuğuna oturduğunda, okul arkadaşı özal'ı müsteşarı yapacaktı. demirel ile özal'ın yolları 1980'de ayrılacak ve siyasi rakip haline geleceklerdi. henüz 17 yaşındayken nişanlandığı akrabası nazmiye şener ile üniversiteyi bitirir bitirmez, daha diplomasını almadan, 12 aralık 1948 günü evlendi. şubat 1949’da itü inşaat fakültesi'nden mezun oldu. parasız yatılı ortaöğrenim borcu karşılığı elektrik işleri etüt idaresi’nde zorunlu hizmete başladı. kısa süre sonra eğitim alması için abd'ye gönderildi.

'barajlar kralı'

demirel, amerikan eisenhower bursu'nu (eef) alan ilk türk öğrenciydi. sulama, barajlar ve enerji idaresi konularında uzmanlık derecesi aldığı abd'den döndüğünde, türkiye'de çok partili hayata geçilmişti. demokrat parti (dp) iktidarı, tarım ve sanayide kalkınma hamlesine girişmişti. demirel, adana'da seyhan barajı'nın inşasıyla görevlendirildi. gelecekte siyasal mirasını teslim alacağı başbakan adnan menderes ile bu sayede tanıştı. projedeki başarısı üzerine henüz 30 yaşındayken, 1954’te devlet su işleri barajlar dairesi başkanlığı'na ve ardından devlet su işleri genel müdürlüğü'ne getirildi. menderes’in onun için, "bu çocuğa dikkat edin. geleceğin başbakanıdır" dediği söylenir. demirel ise pek çok kez, "rahmetli menderes'i asmasaydılar ben siyasete girmezdim" demiştir.

Süleyman Demirel, 1962 yılında dönemin ABD Başkan Yardımcısı Lyndon Johnson ile beraber.

[[USINFO]]

27 mayıs darbesi

27 mayıs 1960'ta türk silahlı kuvvetleri'nde (tsk) görevli bir grup subay, üniversite öğrencilerinin protesto gösterileriyle oluşan kaotik ortamı gerekçe göstererek, dp hükümetine darbe düzenledi. cumhurbaşkanı celal bayar, başbakan menderes ve kabine üyeleri tutuklanarak istanbul yakınlarında küçük bir ada olan yassıada'ya hapsedildiler. orada kurulan özel mahkemede yargılanmaya başladılar. 27 mayıs'tan seçimlerin yapıldığı 15 ekim 1961'e kadar ülkeyi cunta yönetti. menderes ile maliye bakanı hasan polatkan ve dışişleri bakanı fatin rüştü zorlu, eylül 1961'de imralı adası'nda asılarak idam edildiler.

darbenin ardından bürokrasideki üst düzey görevinden alınan demirel, temmuz 1960'ta askere gitti. gündüzleri devlet planlama teşkilatı'nda (dpt) memur olarak askerlik yaptı, akşamları da dp’nin yerini alacak adalet partisi’nin (ap) kuruluş çalışmalarına katıldı. 11 şubat 1961’de kurulan ap’ye askerliğini bitirir bitirmez üye oldu. ap'nin 1962'deki 1. genel kongresi’nde en yüksek oyla genel idare kurulu (gik) üyeliğine seçildi; teşkilat başkanlığı'na getirildi. askerden gelince, ereğli demir çelik tesisleri ve orta doğu teknik üniversitesi'nin bazı tesislerinin yapımını üstlenen amerikan morrison knudsen mühendislik firması'nın türkiye temsilciliğini üstlendi. firma hakkındaki olumsuz bazı iddialar, muhaliflerinin 70'lere kadar ondan 'morrison süleyman' lâkabıyla bahsetmelerine yol açacaktı. 28 ağustos 1962 tarihinde abd uluslararası kalkınma ajansı onuruna düzenlenen törende, dönemin abd başkan yardımcısı lyndon johnson ile tanıştı. demirel'in johnson ile törende çekilen fotoğrafı, türk siyasi tarihinin meşhur kareleri arasına girecekti. (baba'yı kızdıran fotoğrafın altında ne yazıyordu?, bugün, 24 ocak 2008.)

ap'nin 1964'te, cezaevindeki dp’lilerin affedilmesi amacıyla yaptığı girişimler, başta cumhuriyet halk partisi (chp) olmak üzere, bazı kesimlerde rahatsızlık uyandırdı. tepkiler ap genel merkezi'nin taşlanmasına kadar vardı. demirel pencereden atlayarak ap binasından ayrıldı; üç gün sonra da ap'nin gik ve teşkilat başkanlığı'ndan istifa etti. gerekçe olarak genel başkan ragıp gümüşpala ile anlaşmazlığını gösterdi. fazla uzun sürmeyecek bu ayrılık, demirel'in kariyeri boyunca kendi isteğiyle siyasete verdiği tek araydı. karşıtları bunu, onun simgesi olan fötr şapkasına göndermeyle, "şapkasını bırakıp kaçtı" diyerek adlandırdılar. bu ifade zamanla, demirel'in askerle karşı karşıya gelişinde direnmek yerine olay mahallini terk etmesini hatırlatan bir deyiş haline geldi.

Demirel'in Büyük Loca'ya kaydını gösterdiği öne sürülen belge, büyük tartışma çıkarmıştı.

[[Büyük Doğu]]

adalet partisi'nin lideri

gümüşpala, haziran 1964’te hayatını kaybetti. sadettin bilgiç, ap başkan vekilliği görevine getirildi. lâkin askerler, dönemin cumhurbaşkanı cemal gürsel’e bir mektup yazarak, aileden dp’li bilgiç’i ap’nin başında istemediklerini açıkladılar. mektupta, bilgiç'in yerine açıkça bir isim telaffuz edilmiyor ama ap'nin başına geçecek kişi tarif ediliyordu. bu tarif ise demirel’i işaret ediyordu. cumhurbaşkanı gürsel'in mektup sonrası demirel’i desteklemesi üzerine ap’nin 27-29 kasım 1964’te yapılacak 2. kongresi’nde, eski bürokrat yeni politikacı demirel, bilgiç ile tekin arıburun'a rakip oldu. kongre sürecinde bilgiç ile demirel arasında belgelerin havada uçuştuğu, o sıralarda büyük doğu dergisini çıkaran şair necip fazıl kısakürek'ten masonlara kadar farklı isimlerin müdahil olduğu çok çetin bir mücadele yaşandı.

demirel taraftarları, abd başkanı john kennedy'in 22 kasım 1963'te suikasta uğramasıyla başkanlık koltuğuna oturan lyndon johnson ile demirel'in beraber çekilmiş fotoğraflarını broşür haline getirdiler. bilgiç destekçileri ise demirel'in hür ve kabul edilmiş masonlar büyük locası'na kayıtlı olduğunu gösteren belgeyi piyasaya sürdüler. büyük doğu tarafından da yayımlanan belge büyük gürültü kopardı. tartışmalara noktayı, loca'nın ikinci adamı enver necdet egeran, demirel için hazırladığı 'kaydı yoktur' belgesiyle koydu. bu belge sayesinde demirel, kararsız delegeleri kendi yanına çekebildi ve 28 kasım 1964 günü, 'büyük rahmetli' diyerek andığı menderes'in mirasını üstlenerek ap genel başkanı seçildi. demirel'in siyasi kariyerinin önünü açan 'kaydı yoktur' belgesi, türk masonlarını karşı karşıya getirdi. egeran'ın hareketine tepki duyan masonlar, hür ve kabul edilmiş masonlar büyük locası'ndan ayrılarak özgür masonlar büyük locası'nı kurdular. (demirel o belgeyi loca'dan değil eski bir kuruluştan almıştı, cemal a. kalyoncu, aksiyon, 30 temmuz 2012.)

40 yaşında başbakan

demirel için 1964-65 yılları, 'milli şef' olarak anılan ismet inönü ve onun chp’siyle mücadele dönemidir. demirel inönü'yü, "göğsünde istiklal madalyası ile bir abidedir" diye nitelendiriyor ama sert muhalefetten geri durmuyordu. ap'li milletvekilleri, bütçesinin onaylanmasını engelleyerek 20 şubat 1965'te inönü hükümetini düşürdüler. demirel, dört partili suat hayri ürgüplü hükümetinde dışarıdan başbakan yardımcısı oldu.

ap, 10 ekim 1965 genel seçimi'ne dp’nin kırat amblemi ile girmeyi başardı. demirel, dp'nin kurucularından olmasına rağmen 1957'de dp'den ayrılarak hürriyet partisi'ni kuran türkoloji uzmanı mehmet fuad köprülü'den kıratı nasıl istediğini şöyle anlatıyordu: "dedim ki; hoca şu senin atı ver bakalım. nihayetinde biz sizin 46’da başlattığınız kavgayı devam ettiriyoruz. 'memnuniyetle' dedi. bizim nutkumuzu, her şeyimizi kolaylaştırdı. 'mührü kıratın böğrüne basın' dediğimiz zaman yer gök inliyordu." 1965 seçimlerinden ap, yüzde 53 oy ile birinci parti çıktı. demirel de isparta'dan milletvekili seçilerek tbmm'ye girdi. 27 mayıs darbesinden sonraki ilk tek parti hükümetini kurarak türkiye’nin 12. başbakanı oldu.

Demirel ve eşi Nazmiye Hanım, 1972'de Güniz Sokak'taki evlerinin bahçesinde.

[[AA]]

 "yollar yürümekle aşınmaz"

tüm dünyada olduğu gibi 1968 ilkbaharında türkiye de öğrenci hareketleriyle sarsılmaya başladı. akademik taleplere odaklı üniversite boykot ve işgalleri, kısa sürede siyasi nitelik kazandı. öğrencilerin yürüyüşlerine; "yollar yürümekle aşınmaz" diyerek yaklaşan demirel, 12 ekim 1969 genel seçimi'nde ap'nin oy oranı yüzde 46’ya düşse de iktidarı elinde tuttu. ikinci hükümetini kurdu ancak kısa süre sonra parti içindeki muhalifleri tarafından istifaya zorlandı. inönü’yü bütçe oylamasıyla düşüren demirel’e karşı muhalifleri de aynı silahı kullandı. partisinden 41 milletvekili karşı oy verince bütçesi kabul edilmedi. istifa etti ama tekrar hükümeti kurmakla görevlendirildi. önceki bakanlar kurulu'nun aynısını kurarak muhaliflerine taviz vermediğini gösterdi.

12 mart 1971’de tsk hükümete muhtıra verdi. istifa eden demirel, 71 muhtırası için şöyle demişti: "12 mart muhtırası neyin nesidir? memleket rayına oturmuş kalkınmasını yürütüyor. ben oraya hileyle, desiseyle gelmiş oturmuş değildim... 71 muhtırası'nda hak verilecek hiçbir şey yoktur."

 “dün dündür, bugün de bugün”

70’li yıllardaki türkiye, ekonomik darboğaz ve sağ-sol çatışmasıyla boğuşuyordu. grevler, işçi direnişleri, suikastlar ve toplumsal olaylarla geçen yıllarda demirel’in karşısındaki isim, inönü’nün yerine chp'nin başına geçen bülent ecevit’ti. demirel o dönemi ileriki zamanlarda,' ecevit’in de, kendisinin de kötülükte yarıştığı yıllar' olarak nitelendirecekti.

demirel 1973-75 yıllarında ana muhalefet lideriydi. 1973 cumhurbaşkanı seçimi öncesinde, dönemin genelkurmay başkanı semih sancar ile gizlice görüştü. lâkin görüşmeyi inkâr etti. trt ertesi gün sancar’a dayanarak görüşmeyi duyurunca, uzatılan mikrofonlara şu sözleri sarf etti: "dün dündür, bugün de bugün." türk siyasi tarihinin meşhur ifadeleri arasına giren cümle, demirel'in manevra yeteneğine örnek gösterildi.

1975'te islamcı milli selamet partisi (msp), türk-islam ülküsünü savunan milliyetçi hareket partisi (mhp) ve cumhuriyetçi güven partisi (cgp) ile 1. milliyetçi cephe (mc) hükümetini kurdu. yine msp ve mhp ile temmuz 1977'de kurduğu 2. mc hükümeti ise ocak 1978'e kadar dayanabildi.

aralık 1978’de kahramanmaraş’ta alevilere yönelik saldırılardan milliyetçi gruplar sorumlu tutuluyordu. ana muhalefete geçmiş olan demirel, "bana milliyetçiler adam öldürüyor dedirtemezsiniz" ifadesiyle milliyetçilerin suçlanmasına karşı çıktı. çorum olayları olarak bilinen, mayıs-temmuz 1980 günlerinde 50’den fazla kişinin öldüğü, siyasi-dini temelli çatışmalar üzerine "çorum’u bırakın, fatsa'ya bakın" diyerek fatsa halkını yönetime dahil eden solcu belediye başkanına dikkat çekti. fatsa'ya 11 temmuz 1980’de düzenlenen askeri operasyon sırasında hükümetin başında yine demirel vardı.

70 cent’e muhtaç türkiye

ülkedeki ekonomik darboğazın göstergesi, temel ihtiyaç maddelerinin piyasada azalıp karaborsaya düşmesiydi. türkiye’nin '70 cent'e muhtaç' olduğunu söyleyen demirel, başbakanlık müsteşarı turgut özal ile 24 ocak 1980 ekonomik kararları'nı uygulamaya koydu. sıkı mali önlemlerin öngörüldüğü program çerçevesinde; türk lirası'nın abd doları karşısındaki değeri yüzde 30 düşürüldü. birçok kalemdeki sübvansiyon kaldırıldı. kamu iktisadi teşebbüsleri’ne (kit) destek sınırlandırıldı. ihracat ve ithalat kolaylaştırıldı.

1964'te ap'nin başına 27 mayısçı askerlerin desteğiyle geçen demirel, 12 mart 1971'in ardından 12 eylül 1980'de ikinci defa yine askerlerce iktidardan uzaklaştırıldı. dönemin genelkurmay başkanı kenan evren'in öncülük ettiği 12 eylül’ü şöyle yorumladı: "11 eylül günü akan kan, 13 eylül günü durmuştur. 13 eylül günü duran kan, 11 eylül günü niye akıyordu derseniz bunun cevabı yoktur. bu bir iktidarı ele geçirme hareketidir. iktidarı ele geçirmeyi aklına koyanlar genellikle bizim ülkemizde de, rejimin oturmadığı diğer ülkelerde de, silahlı kuvvetleri kullanırlar."

zincirbozan günleri

12 eylül sonrası demirel, eşiyle birlikte çanakkale'deki zincirbozan mevkiinde bulunan hamzakoy askeri tesisleri’nde gözetim altına alındı. cunta, 24 ocak kararları’nı uygulaması için özal'ı işbaşında bıraktı. kasım 1982'de kabul edilen anayasa, 1980 öncesinin birçok politikacısına 10 yıl boyunca siyasi yasak getirdi. ama demirel yasaklı olduğu dönemde de sabırla bekleyeceğini gösterdi. yeni kurulan anavatan partisi (anap) ve milliyetçi demokrasi partisi (mdp), ap'nin mirasına sahip çıkmaya kalkışınca, "tapulu arazim üzerine gecekondu yaptırmam" diyerek iki partinin de heveslerini kursaklarında bıraktı.

mayıs 1983'te kurulan büyük türkiye partisi (btp), ap’nin devamı olduğu suçlamasıyla çok geçmeden kapatıldı. demirel siyaset yapma yasağını çiğnediği gerekçesiyle tekrar zincirbozan'a gönderildi. demirel her gidişinde dönüşünü hesaplayan bir siyasetçiydi. zincirbozan’a gönderileceğini öğrendiğinde verdiği tepki buna örnektir: "önüme bir harita açıp baktım ve dedim ki; ankara-çanakkale 653 km., istanbul-çanakkale 320 km., izmir-çanakkale 325 km. ve çanakkale'nin havaalanı yok. hata etmişiz. yeniden başa geçince ilk işim çanakkale’ye bir havalimanı yapmak olacak." 1991’de 7. kez hükümet kurduğunda ilk icraatı çanakkale'ye havaalanı inşa ettirmek olacaktı.

doğru yol partisi ile yola devam

btp'nin yerine kurulan doğru yol partisi'nin (dyp) başına geçen hüsamettin cindoruk 'emanetçi' olurken, kendisinden 'bir bilen' diye bahsedilen demirel, perde arkasından siyasi faaliyetlerini sürdürdü. cuntanın 6 kasım 1983 genel seçimi'ne katılmasına izin verdiği üç partinin arasında dyp yoktu. demirel 'yüzbaşı oyu' denen boykot kampanyasını başlattı. oy pusulasına, asker selamı verir gibi 'tak tak tak' diye mühür vurulmasını yani geçersiz oy kullanılmasını istedi. ama seçimlere büyük katılım gerçekleşti. turgut özal'ın kurduğu anap iktidar oldu.

1987'deki referandum ile siyasi yasağı kalkınca emaneti cindoruk’tan geri alarak dyp’nin başına geçti. 29 kasım 1987 genel seçimi'nde isparta milletvekili seçildi. 1989’da özal'ın çankaya köşkü’ne çıkmasına demirel çok sert tavır aldı. "karakolların duvarları camdan olacak!" sloganıyla girdiği 20 ekim 1991 genel seçimi'nden dyp birinci parti çıktı. demirel bir kez daha "dün dündür, bugün de bugün" diyerek şaşırtıcı bir adım attı. 80 öncesinde "chp ile ancak bir savaş sırasında işbirliği yapabilirim" diyen demirel, chp’nin devamı olan sosyal demokrat halkçı parti (shp) ile 49. hükümeti kurdu. shp'nin liderliğini ismet inönü’nün oğlu erdal inönü yürütüyordu.

koalisyon ortaklarını bekleyen meselelerin başında kürt sorunu geliyordu. demirel siirt’te; “kürt realitesini tanıyoruz. artık orta asya’dan anadolu’ya birlikte geldik, gelirken de yolda at sırtında dillerimiz değişti diyemeyiz” sözleriyle önemli bir atılım yaptı. fakat 21 mart 1992 nevruzu’nda diyarbakır'da çıkan olaylarda 57 kişinin ölmesi, demirel'in açılımının önünü kesti. devlet ile savaşan pkk örgütü, tek taraflı ilan ettiği ateşkesi sona erdirdi. kürt sorunu'nun çözümünde sivil siyasetin etkisi, inisiyatifi sınırlandı. demirel de “güvenlik güçlerinin elini soğutmayın” diyerek söylemini değiştirdi. bu sözü, 'özel savaş' olarak adlandırılan ve terörle mücadele yöntemi olarak faili meçhul cinayetler ile işkencenin yaygınlaştığı sürecin yolunu açmakla eleştirildi.

9. cumhurbaşkanı

17 nisan 1993’te turgut özal aniden hayatını kaybetti. demirel cenaze töreninden bir gün sonra, dyp'nin grup toplantısında, "demokrasinin bayrağı çankaya’ya çıkacak" dedi. koalisyon ortağı shp’nin desteği ile türkiye cumhuriyeti’nin 9. cumhurbaşkanı seçildi. 'baba' denen demirel, 70 yaşında çankaya köşkü’ne çıktı. dyp'nin genel başkanlığına demirel'in istememesine rağmen ekonomi profesörü tansu çiller seçildi.

iktidardan iki kez askerler tarafından indirilen demirel, post-modern darbe denen ve 28 şubat 1997’deki milli güvenlik kurulu (mgk) ile doruğa çıkan süreçte tsk ile beraber hareket etti. msp'nin devamı olan refah partisi (rp) ile dyp’nin kurduğu koalisyon hükümetinin irticai gelişmelere kapı araladığı gerekçesiyle, askerlerin ağırlıkta olduğu milli güvenlik kurulu'nda (mgk) alınan kararların uygulanması için bastırdı. dönemin genelkurmay başkanı ismail hakkı karadayı’nın, "ordu nizamiyeden dönmüştür" dediği günlerde, kimisi demirel’in ülkeyi felaketten kurtardığına inandı, kimileri de askerlerin onu üçüncü defa koltuğundan kaldırmaması için çabaladığını öne sürdü. sonuçta necmettin erbakan'ın başbakanlığındaki refah-yol hükümeti istifa etti. demirel, hükümeti kurma görevini anap’a verdi.

tarihin cilvesi

bülent ecevit, 1999-2002'deki son başbakanlığında, yıllarca mücadele ettiği demirel’in görev süresinin uzatılması için yoğun çaba harcadı. türkiye’nin bir istikrar dönemi yaşadığını iddia eden ecevit, demirel’in süresi bir dönem daha uzatılabilirse istikrarın güçleneceğine inanıyordu. anayasa değişikliği teklifi tbmm'de kabul edilmedi. anayasa mahkemesi başkanı ahmet necdet sezer, 16 mayıs 2000’de 10. cumhurbaşkanı seçildi. görevi sezer'e devreden demirel, çankaya’dan ayrılıp kendisi ile özdeşleşen meşhur güniz sokak’taki evine çekildi. ne yapacağını soranlara, "tavuklara bakacak değilim herhalde, ben kendime yapacak iş bulurum" yanıtını verdi. ak parti iktidarı döneminde siyasi değerlendirme yapmaktan kaçındı.

65 yıllık eşi, en büyük destekçisi nazmiye demirel’i 27 mayıs 2013 günü kaybeden demirel’in çocuğu bulunmuyordu.

kaynaklar: al jazeera ve ajanslar

lider biyografilerindeki türkiye, aykırı yayıncılık, istanbul, kasım 2001.

modern türkiye’nin oluşumu, feroz ahmad, sarmal yayınevi, ekim 1995.

türkiye cumhuriyeti cumhurbaşkanlığı, http://www.tccb.gov.tr/sayfa/cumhurbaskanlarimiz/suleyman_demirel/

abd dışişleri bakanlığı fotoğraf arşivi (usinfo), http://photos.state.gov/libraries/ankara/17565/dostlar_arasinda_foto_sergisi_galeri2/index.html