başbakan recep tayyip erdoğan'ın ağırlıklı olarak ekonomik konuların ön plana çıktığı tahran gezisi tamamlandı. türk kamuoyunda iran adı bir süredir çoğunlukla 17 aralık operasyonu ile gündeme geliyordu. iran asıllı iş adamı reza zerrab'ın kara para aklama ve dolaylı yöntemlerle ambargoları delme suçlamasıyla gözaltına alınmasından beri iran medyası da olayı mercek altına almıştı. eş zamanlı olarak iran'da babek zencani isimli genç milyarderin tutuklanması etrafındaki tartışmalar da iran kamuoyunu meşgul etmeye devam ediyor.

aslında türkiye - iran ilişkileri son gelişmelerden bağımsız olarak 1979 devriminden beri (28 şubat gibi türkiye'nin iç politikasından kaynaklanan buhranlı dönemler istisna tutulursa) belli bir istikrara sahip olageldi. iran'ın devrimi izleyen savaş yıllarında ya da mahmud ahmedinejad dönemi gibi tüm dünya ile ilişkilerinin çok alt seviyelerde olduğu zamanlarda dahi ankara, iranlı yetkililerin en çok ziyaret ettikleri başkentlerden birisi oldu.

hasan ruhani'nin cumhurbaşkanı seçilmesi ve ardından dünyaya verdiği ılımlı mesajlarla birlikte türkiye - iran ilişkilerinde de canlanma bekleniyor. zira iran'a uygulanan uluslararası yaptırımlardan en çok zarar gören ülkelerden birisi türkiye. geçtiğimiz yıllarda üst düzey yetkililer tarafından konulan ticaret hacmi hedefleri gerçekleşmediği gibi, aksine ikili ticaret seviyesinde ciddi oranda bir azalma yaşandı. gerçekleştirilen altın ticaretinin türk şirketlerinin zararlarını kapatmaya yetmediği gibi, ambargoların neden olduğu ekonomik kriz nedeniyle iran'dan türkiye'ye gelen turist sayısında da gözle görülür bir azalma yaşandı.

ruhani döneminin ilişkilere yansıması

geçtiğimiz yıl cumhurbaşkanlığına seçilen hasan ruhani'nin izlediği açılım politikaları birçok açıdan türkiye'nin elini rahatlatacaktır. öncelikle iran ve 5+1 ülkeleri arasındaki nükleer müzakerelerde kaydedilen ilerlemeler ve ahmedinejad'ın aksine ruhani'nin batı nezdinde olumlu bir portre çizmesi türkiye'nin iran ile işbirliği hususunda karşılaştığı iç ve dış baskıları azaltacaktır.

öte yandan türk heyeti, "kendimizi ikinci evimizde hissediyoruz" gibi diplomatik jestleriyle bölgede israil ve suudi arabistan tarafından oluşturulan "yeni iran" karşıtı bloğa ilgi duymadığını da göstermiş oldu. türkiye, ruhani'nin seçim kampanyası esnasında söz verdiği iç ve dış politika değişikliklerini gerçekleştirebilmesi durumunda tahran'ın bölgesel istikrar açısından çok daha yapıcı bir rol oynayabileceğini düşünüyor.

ziyaret iran basınında da iki yıl önceki ziyarete oranla çok daha olumlu karşılandı. öncelikle ali hamaney'in erdoğan'ı kabul etmesi ve türkiye - iran ilişkileri hususunda "son yüzyıllarda benzersiz" ifadesi kullanması iran basınında ve yetkililerinde gerekli yankıyı yaptı. özellikle meclis güvenlik ve dış politika komisyonu milletvekillerinin türkiye'nin iran'ın zor zamanlarında yanında olduğunu vurgulamaları ve türkiye konusundaki açıklamaları son birkaç yıldır rastlanmayan türdendi.

bu çerçevede ahmed bahşeyeş'in (17 aralık operasyonuna vurguda bulunarak) "türkiye iran'a olan yaptırımları delebilmek uğruna hükümet üyelerini dahi kurban verdi" şeklinde açıklamasına dikkat çekmek gerekiyor. oysa kısa bir süre önceye kadar iranlı yetkililer ve ülke basını türkiye'yi her vesileyle sert şekilde eleştiriyordu. hatırlatmak gerekirse arap baharı'nın ilk aşamasında türkiye'nin model olarak öne çıkması iran'da hoş karşılanmamıştı. farklı isimler türkiye'nin islam dünyasında liderlik peşinde olduğu ve iran'dan rol çalmaya çalıştığı yönünde suçlamalarda bulunmuş, ardından başlayan suriye iç savaşında taraflar açıkça birbirlerine karşı pozisyon almışlardı. kürecik'te kurulan nato'ya ait füze kalkanı radarı da iranlı yetkililerin şiddetli tepkisini çekmişti. bu gelişmelerin ışığında son üç yıldır iran basınında türkiye ile ilgili olumlu haber ya da yoruma rastlamak oldukça güçtü.

yakınlaşma ve karşılıklı rahatlama

henüz görüşmelere ait ayrıntılar basına yansımadığı için müzakerelerde ne gibi somut gelişmeler sağlandığını bilemiyoruz. ancak türk tarafının son on yıldır hemen her ikili toplantıda dile getirdiği ve iran heyeti tarafından geçtiğimiz aylarda istanbul'da düzenlenen dış ekonomik ilişkiler kurulu (deik) karma iş konseyi toplantısında nihai hale getirildiği açıklanan tercihli ticaret anlaşmasının imzalanması türkiye için ciddi bir kazanım oldu.

iran'ın ekonomik tercihlerinin tamamen siyasetin güdümünde olduğu göz önüne alınacak olursa bu durum türkiye - iran ilişkilerindeki soğuk dönemin yavaş yavaş sona ermeye başlaması olarak yorumlanabilir. öte yandan türk yetkililerin son zamanlarda sıkça dile getirdikleri serbest ticaret anlaşmasının uygulanması ise iran'ın içinde bulunduğu özel koşullar nedeniyle zaman alacaktır.

ilişkilerdeki gözle görülür düzelme fars haber ajansı'nın devrimin başından beri benzersiz olarak nitelendirdiği stratejik işbirliği anlaşmasının imzalamasıyla doğrulanmış görünüyor. söz konusu ortak kurul toplantılarının ilkinin ruhani'nin önümüzdeki ay gerçekleştireceği türkiye ziyareti esnasında yapılması planlanıyor.

ilişkilerdeki bu iyileşmenin iki temel sebebi var: ilk olarak türk yönetimi her ne kadar tahran'da hangi hükümetin işbaşına geldiğinden bağımsız olarak her yönetim ile iyi şekilde ilişki kurmaya özen gösterse de, ruhani gibi iran içi ve dışında selefine oranla çok daha güçlü bir desteğe sahip isimle yakınlaşmanın maliyeti ankara için daha düşük olacaktır. hatırlanacak olursa türkiye'nin arap baharı'nda demokrasi yanlısı güçlerden yana tavır alması bazı çevreler tarafından sudan ve ahmedinejad yönetimindeki iran örnekleri gösterilerek çifte standart suçlamasına maruz kalıyordu. dolayısıyla daha güçlü bir iç meşruiyete sahip iran yönetimi ile işbirliği yapmak çok daha kolay olacaktır.

DOSYA: İRAN - BATI'NIN KORKTUĞU GÜÇ

diğer yandan ilişkilerin bozulmasında en önemli rolü oynayan suriye meselesinin abd ve rusya'nın baskısıyla cenevre-2'de ağır aksak da olsa rayına giriyor sinyalleri vermesi iki ülkenin yükünü azaltıyor. geçmişte beşşar esed'in siyasi geleceği konusunda çatışma yaşayan ve büyük bedeller ödeyen tahran ve ankara "artık bu konu bir şekilde çözülsün" havasına girmiş durumdalar. düne kadar "esed istifa etmeden hükümetle görüşmeyiz" diyen türkiye destekli muhalefet bugün yönetimle aynı masada oturmayı "başarı" olarak nitelendiriyor.

benzer tavır iran destekli hükümet cenahında da göze çarpıyor. "teröristlerle masaya oturmayız" diyen baas yönetimi rusya'nın baskısıyla ağır bir biçimde de olsa geçiş hükümetinin içeriğine dair müzakerelere başlamış durumda. cenevre'den gelen son haberler tarafların masadan kalkmaya yetkilerinin olmadığı izlenimini veriyor. bu arada suriye krizi, bölgesel aktörlerin tüm iddialarına rağmen büyük güçlerin müdahalesi olmaksızın taraf oldukları krizleri çözme kapasitesine sahip olmadığını açık bir biçimde göstermiş oldu.

sonuç olarak türkiye - iran ilişkilerinin suriye'deki olası bir uzlaşmanın da etkisiyle son birkaç yıldır yaşadığı gerilimleri geride bırakması ankara'yı beyrut-tahran hattı boyunca rahatlatacak ve türk dışişlerine son dönemde suriye'nin gölgesinde ihmal ettiği ve endişe verici gelişmelerin yaşandığı kuzey afrika gibi bölgelere yoğunlaşma imkanı da verebilecektir.

hakkı uygur, lisans ve yüksek lisans öğrenimini, iran'daki tahran üniversitesi edebiyat fakültesi islam kültür ve medeniyeti tarihi bölümü'nde tamamladı. halen tahran üniversitesi fars dili ve edebiyatı bölümü'nde doktora çalışmalarını sürdüren uygur 2010'dan beri merkezi tahran’da bulunan islam işbirliği teşkilatı'na üye ülkeler parlementolar birliği'nde idare ve protokol amirliği görevini yürütüyor.

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera’nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.