çok net olarak söylemek gerekiyorsa bugün kafkasya’da ne kadar karışıklık varsa bunun yaratıcısı sovyetler dönemi rusyasıdır. sscb, özellikle stalin döneminde kafkasya’nın etnik ve dini karmaşasının ve çatışma alanlarının artmasına neden olmuştur. sadece güney kafkasya’ya özgü değil, tüm sscb coğrafyasında bunu uygulamıştır. amacı da tüm tarafların moskova’ya bağlılığını artırmaktı. herkes moskova’ya bağımlı olsun mantığıyla hatlar başka yerlere bırakılmıştır, bölünmüştür, kuzey-güney ayrımı yapılmıştır. farklı gruplar içeriye sokulmuştur. nahçıvan ve karabağ da bunun belirgin örnekleridir. abhazya sorunu, kuzey ve güney osetya’nın ayrılması gibi… türk ve çerkez halklarının kuzey kafkasya’ya gönderilmesi de buna örnek gösterilebilir. karaçay çerkez cumhuriyeti diyoruz, kabardey balkar cumhuriyeti diyoruz. bunlar hep o dönemin stalin mantığı ile ingilizlerin ‘böl ve yönet’ politikalarının benzeri bir yaklaşım. o nedenle sscb sonrasında da rusya, karabağ konusunda ihtiyatlı ve temkinli bir politika izliyor. ama rusya’nın o bölgedeki en önemli müttefiki de ermenistan. bunu da ortaya koymak lazım. daha doğrusu o bölgede rusya’ya bağımlı olan tek bölge ermenistan. hiçbir coğrafi açılımı yok, üstelik rusya ile sınırı da yok. ama buna rağmen de rusya’ya çok bağımlı. azerbaycan ile rusya’nın ilişkisi çeşitli sebepler nedeniyle uzaktı. fakat baba aliyev bunu dengeledi. ayrıca rusya’nın petrolü olan bir azerbaycan’ı küstürme lüksü de yok. o nedenle rusya en baştan beri kimi zaman ermeni yanlısı gözükmüş olsa da azerbaycan’ın sık sık petrol ve batı kartlarını ortaya koymasıyla değişebiliyor. ama şunu da söylemek istiyorum; ermenistan’ın da ciddi bir batı etkisi var. bugün rusya’nın bölgedeki önemli bir müttefiki olmakla beraber diasporası açısından bakıldığında batı’nın da dikkat ettiği bir bölge. hatta ermenistan batı'nın dikkatini çekmek açısından, azerbaycan’ın petrol kartından daha güçlü bir diasporası olduğunu söyleyebiliriz.

bir yandan diyalog süreci devam ediyor. rusya da zaman zaman bu toplantıların ev sahibi olarak işlev görüyor. bu ay içerisinde soçi’de yine devlet başkanlarının bir araya geleceği bir toplantı yapılacak. bu toplantıların sorunu bir çözüme ulaştırmak konusunda çok yararlı olmadığını görüyoruz. bunun sebebi ne?

bu toplantılara agit minsk grubunun bulunduğunu da unutmamak lazım. ama buna rağmen ortak bir noktada uzlaşmak mümkün olamıyor. genişletilmiş madrid ilkeleri de dense ortak noktalarda mutabakat sağlanamıyor. azerbaycan için karabağ’ın bağımsızlığını tanıması mümkün değil. ermeni tarafı da azerbaycan içinde genişletilmiş herhangi bir çözüme evet demiyor. sonuçta ayrı paradigmalardan bakılıyor. orta yol bulmanın çok da mümkün olmadığı bir alana sıkışıp kalıyoruz. hiçbir taraf esnemiyor, azerbaycan asla kendi toprakları üzerinde bir egemenlik tavizi vermek istemiyor. ermeniler de azerbaycan içinde kalmak istemiyor. yıllardır iki taraf da 'sürece mi yaysak, paket halinde mi olsa?' dese de nihai olarak istenen şey karabağ’ın statüsünün belirlenmesi , ‘kaçkınlar’ geri dönse de dönmese de... 

fakat uluslararası açıdan bakıldığında da karabağ’ın pozisyonu ihtilaflı. bu sorunu yakın vadede çözmek mümkün olacak mı?

sonuçta ermenilerin işgal ettiği bir yerden bahsediyoruz. karabağ ermenilerinin ele geçirdiği topraklardan değil, ermenistan’ın yaptığı bir katkıdan bahsediyoruz. bu azerbaycan içindeki bir ermeni nüfusun isyan ederek toprak alması değil bir kere. bu da karıştırılabiliyor. şuna da dikkat çekmek isterim, ermenistan bile karabağ’ı tanımadı. sonuç olarak bir karabağ entitesi var diyoruz ama dünyada hiçbir ülke karabağ’ı tanımıyor. tanınmamış olan ama azerbaycan içinde, ekonomik olarak bu kadar güçlü bir ülkenin işgal altındaki topraklarından bahsediyoruz. bir diplomatik tanıma yok. ciddi bir çifte standart var. burada diplomatik olarak masada bir çözüme ulaşılabilir mi, yoksa azerbaycan bu toprakları askeri yöntemler ile mi geri almak zorunda? ya da tam tersi, ermeniler bu toprakları daha da genişletebilir mi? ermenilerin toprak genişletmesi mümkün değil ama anladığım kadarıyla azerbaycan’ın ‘biz bunu masada alamıyorsak askeri olarak almak zorundayız” gibi bir düşünceleri var. süreç sanki bunu gösteriyor. rusya’nın azerbaycan askeri birlikleri karabağ’a girerse nasıl bir karşılık vereceğini çok iyi düşünmek gerekir. 

bunu da söyleyerek siz sürecin tıkandığı noktalarda sınır boyunda yaşanan çatışmaların artmasının bundan sonra da sürpriz olmayacağını mı söylüyorsunuz?

evet. ama şunu da sormak lazım. bu konjonktürde bölgenin eski sahibi, şimdiki komşusu rusya için olumlu bir durum mu? hayır değil. şu anda bir azeri – ermeni çatışması rusya’nın en son isteyeceği şeylerden biri, çıkarına hizmet edecek bir şey değil. bunu hızla dondurmak isteyecektir. kafkaslarda sorunlar çözülmez, sadece dondurulur. çözülen bir sorun var mı? yok. ne abhazya’daki sorun çözüldü. bağımsızlığını ilan etti, gürcistan bunu kabul etmedi. taraflar kendince bir sonuç alsa da kafkaslarda bugüne kadar çözülmüş bir sorun yok. sadece dondurulan, uyutulan, gündemden düşürülen konular var. ama sorun büyüdükçe o durumun dondurulduğunu sıkça görüyoruz. çok da ciddi bir aşamaya gelmiyor. gürcistan bunun istisnalarından biri, orada çok çatışma yaşandı. rusya o yüzden bu çatışmaları da donduracaktır. azerbaycan’ın da şu aşamada gidip topraklarımı geri alayım demesi için rusya’nın yanında olması lazım. yani rusya’nın tarafsız kalacağını düşünse azerbaycan bunu düşünebilir. ama rusya’nın bu anlamda tarafsız ve tepkisiz kalması çok mümkün değil.

agit minsk grubu özellikle karabağ sorununun çözümü konusunda müdahil olsalar da başarıya ulaşabildiklerini söylemek pek mümkün görünmüyor. bundan sonrası için onlardan beklenen nedir?

‘minsk grubu neyi başardı?’ diye sorduğumuzda tek bir yanıtım var: süreci sadece rusya’nın eline bırakmaktan kurtardı. yoksa bir şeyi çözemedi, başarılı olamadı. fakat bu çalışma olmasaydı tek katalizör rusya olacaktı. o zaman da tarafları rusya’nın eline bırakmış olacaklardı. o nedenle çözüm ya da çözümsüzlükten daha önemlisi rusya’nın, fransa’nın ve abd’nin de içinde olduğu minsk grubu eşbaşkanları sistemi sürecü dünya kamuoyunun gündeminde tuttu, tüm tarafları bilgilendirdi ve dengeleri sağladı. çözüm sağlayamasa da meseleyi rusya’nın tekeline bırakmadı. bence agit kendisini bu süreçte başarısız görüyor, bir fayda sağlamadı ama süreçten agit’i çekilmesi halinde sorunu kim çözecek? bu soruyu sormak lazım. böyle bir durumda rusya bu işi kendi yöntemleriyle çözmeye çalışacak. dünya bu meseleden elini çektiği anda da rusya’yı bu konuda eleştirme şansı olmayacak. ‘siz çözemiyorum diyorsanız ben kendi anlayışımla çözerim’ diyecektir rusya. putin’in demokrasi anlayışına göre değişecektir. o yüzden minsk grubu’nun varlığı önemli. düşünün ukrayna’da yaşanan olaylar, ortadoğu’da yaşananlar aslında buradaki çatışma ortamını da körükleyen şeylerdi. ‘ne oldu, kırım ile ilgili konuda dünya tepki verdi mi?’ diyordur belki ermeniler. ‘kırım’ın rusya’ya bağlanması gibi benzer bir durum karabağ’a uygulanabilir mi?’ sorusunu ermenilerin aklına getiriyor gibi geliyor bana. tabii her şey tıpa tıp aynı değil. kuzey kafkasya’da rusya’nın kendi kırılgan noktaları da var. bunu da hatırlamak lazım.

rusya’nın bu sorunun çözümü ile ilgili olarak ortaya koyacağı irade ikircikli bir pozisyonu mu tarifliyor diyorsunuz?

rusya ne azerbaycan’ı ne de ermenistan’ı küstürmek istiyor. iki tarafı da eş anlı memnun etmek çok zor olduğu için kimi zaman çözümden çok çözümsüzlüğü desteklemek bir iş haline geliyor. burada taraf tutup diğer tarafla bozuşmak yerine çatışmaları engelleyerek sürecin böyle devam etmesi rusya’nın menfaatine gibi görünüyor.

bu konuda türkiye neler yapabilir? diplomatik olarak nerelere dokunabilir?

türkiye’nin yapabileceği çok şey var. ama başarılı olabilir mi, bunu bilmiyoruz. evet, ‘azeri kardeşlerimiz’ diyoruz, türkler ile azerilerin doğal olarak büyük bir bağı var. türkiye’nin kardeşlik dışında hukuki ve türkiye’nin dış politikası açısından azerbaycan’ı desteklediğini ortaya koyması lazım. yani sadece ‘azerileri kardeşlerimiz olduğu için değil, yaptıklarının doğru olduğunu düşündüğümüz için de yanlarındayız’ demeli türkiye. çözümsüzlük taraflara zarar veriyor. bir yanda türkiye ve azerbaycan arasına sıkışmış nüfusu 3 milyonun altına düşmüş, sadece düşmanlık üzerinden, askeri anlamda ve kötü bir gündem ile yaşayan, ‘bana saldıracaklar ve savaşacağız’ diyen kısırlaşan bir ermenistan var. azerbaycan ise toprakları işgal altında olduğu için sıkıntılı ve bunun baskısını ve ezikliğini yaşıyor. topraklarını geri almak için de farklı bir politika izliyor. türkiye aslında burada önemli bir aktör. fransa ve abd’den farklı olarak azerileri de ermenileri de çok yakından tanıyor. çözümsüzlüğün en çok taraflarına zarar verdiğini çözüm yollarını bulma konusunda taraflarla ilgili daha fazla daha samimi şeyler yapılabileceğine inanıyorum. her ne kadar bugün türkiye’de ‘ermeniler acaba bizim bu çabamıza olumlu yanıt verir mi?’ dense de, türkiye’nin çözüm istemesi ermenistan’a çok nefes aldıracak bir konudur. bir anlamda azerileri etkileyebilecek en önemli faktörün türkiye olduğu hesaplanırsa, ermenilerin türkiye’nin çözüm için sunacağı seçeneklere hayır demesi aslında çözümsüzlüğü istediği anlamına gelebilir. türkiye çözümü istediğini iki tarafa da göstermeli. elbette azerbaycan bunu zaten bilecektir. ama türkiye’nin ermenistan’a da ‘azerbaycan’ı mutlu ettiğim ölçüde seni de mağdur etmeyeceğim’ dediğini göstermesi gerek. türkiye’nin pozisyonunu şöyle tarif etmesi gerekiyor: benim derdim azerbaycan – ermeni barışını sağlamak. bunu söylemenin önemli olduğunu düşünüyorum.