türkiye'de, ordunun 12 eylül 1980 günü emir-komuta zinciri içinde gerçekleştirdiği askeri darbenin üzerinden 31 yıl geçti. darbeden iki yıl sonra ise askeri yönetimin gölgesinde hazırlanan yeni anayasa kabul edildi.

12 eylül darbesinden 31 yıl sonra türkiye, yeni bir anayasaya doğru hızla adım atıyor. tbmm'nin ana gündem maddesi 12 eylül anayasasını değiştirmek.

referandumda kabul görmüştü

türkiye’de 12 eylül darbesi önemli bir dönüm noktası olarak tarihe geçti. 27 mayıs 1960 darbesi ve 12 mart 1971 muhtırasının ardından silahlı kuvvetlerin yönetime üçüncü açık müdahalesiyle olan bu darbede süleyman demirel'in başbakan'ı olduğu hükümet görevden alındı, türkiye büyük millet meclisi ve partiler lağvedildi, parti liderleri önce askeri üslerde gözetim altında tutuldu, ardından yargılandı.

ayrıca, 1970 sonrasında değiştirilen 1961 anayasası ise tamamen rafa kaldırılarak, 1982 yılında yeni anayasa hayata geçirildi.

ak parti hükümeti ise, 2010 yılında halkla paylaştığı yeni taslağı hayata geçirmeye hazırlanıyor. nitekim geçen yıl ortasında taslak metni açıklanan 26 maddelik bir değişikliği içeren paket, tbmm tarafından kabul edildikten sonra cumhurbaşkanı abdullah gül tarafından referanduma sunuldu. referandum sonucunda yüzde 57.88 evet ve yüzde 42.12 hayır oyu çıkarak anayasa değişiklikleri kabul edildi.

yeni anayasa çalışmaları

hazırlanacak yeni anayasa için meclis başkanı cemil çiçek çalışmalarını sürdürüyor.

çiçek, 22 nisan'da anayasa platformu'nun düzenlediği "türkiye konuşuyor" toplantısında, yeni anayasanın gerekliğine ve önemine değindi.

çiçek, yeni bir anayasanın vatandaşlarla birlikte yapılması durumunda sivil siyasete güvenin artacağına dikkat çekerek, "yeni bir anayasayı sizlerle beraber yaptığımızda sivil siyasetin sorun çözme imkanı ve kabiliyeti artacak ve bundan sonra vatandaşımızın her sorunun konuşulacağı, görüşüleceği ve çözüm yerinin de türkiye büyük millet meclisi olduğu noktasındaki inancı daha da pekişecek daha da bu noktadaki güven artmış olacaktır" dedi.

toplumun her kesiminin sürece katkı vermesi gerektiğini belirten çiçek, "bunun yolu bu dönem uzlaşarak, anlaşarak, bir araya gelerek, toplumun hiçbir kesimini dışlamadan herkesi bu sürece katarak, herkesin bizim anayasamız dediği, benim anayasam dediği bir başarıyı birlikte gerçekleştirmektir. onun için hayırlı bir yola çıktık. inşallah sonu hayır olacaktır. hayırlı olacaktır. bu noktada katkılarınıza desteklerinize ve dualarınıza ihtiyacımız var. bugün burada ortaya koyacağınız düşüncelerin ülkemize, milletimize, hepimize, hepinize hayırlar ve uğurlar getirmesini temenni ediyorum" diye konuştu.

önemli değişiklikler, tartışmalı maddeler

ak parti yeni anayasa hazırlıklarına 2008'de başlamıştı. hazırlanan ilk taslakta, değiştirilmez maddelere dokunulmamıştı. ancak vatandaşlık kavramına türkiye cumhuriyeti üst kimliği getirilip; "türkiye cumhuriyeti devletine vatandaşlık bağıyla bağlı olan herkes, din ve ırk ayrımı gözetmeksizin türk'tür" ifadesi kullanılmıştı.

rüşvet, irtikap gibi seçilmeye engel suçları işleyen milletvekillerinin yargılanması da anayasa taslağında yerini aldı. ama sadece milletvekilleri değil, pek çok kamu görevlisinin de dokunulmazlığına sınırlandırma getirilmesiyle birlikte taslakta yeniden düzenlemelere gidildi.

ak parti'de bir süredir çalışmaları devam eden anayasa değişikliğinin kamuoyuna açıklanan taslak metni, 12 eylül anayasası’yla birçok kesime göre önemli, birçok kesime göre çok tartışmalı maddeler içeriyor.

taslak metin yürütme ve yürürlük düzenlemeleri dahil olmak üzere toplam 23 maddeden oluşuyor.

• taslakta anayasa'nın 10, 20, 23, 41, 53, 69, 74, 84, 94, 125, 128, 129, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 156 ve 159. maddelerinde değişiklik; geçici 15. maddenin yürürlükten kaldırılması ile geçici üç madde eklenmesi öngörülüyor.
• anayasa mahkemesi’nin yapısı yeni taslağa göre değişiyor. buna göre üyeler 12 yıl için seçilecek. bir üye iki defa seçilemeyecek. anayasa mahkemesi 19 üyeden oluşacak.
• geçici 15. madde kaldırılıyor ve 12 eylül'e yargı yolu açılıyor.
• hsyk’nın yapısı değiştiriliyor. taslağa göre; 4 üye köşk. 1 üye anayasa mahkemesi. 3 üye yargıtay. 1 üye danıştay. 7 üye adli. 21 asıl ve 19 yedek üyesi olacak.
• yaş kararları yargı denetimine alınıyor. askere sivil yargı yolu açılıyor.
• memurlara yeni haklar getiriliyor. memurlara toplu iş sözleşmesi ve sendika hakkı tanınıyor. sivile "sivil" mahkeme kuruluyor ve savaş hali haricinde siviller askeri mahkemede yargılanamayacağı karara bağlanıyor.

yeni anayasada ne farklar var?

ayrıntılı olarak incelendiğinde ise, 1982 anayasası ile akp hükümetinin hazırladığı taslağın arasındaki farklar önem arzediyor.

al jazeera, 1982 anayasasında olmayan, ancak 2010 anayasa taslağında olması öngörülen maddeleri derledi:

kadın erkek eşitliği

1982 anayasasının “kanun önünde eşitlik” başlıklı 10. maddesi “herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düsünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. devlet, bu eşitliğin  yasama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar.” diyordu.

yeni anayasa taslağına ise farklı olarak kadın erkek eşitliği ile ilgili bölüme “bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz. çocuklar, yaslılar ve engelliler gibi özel surette korunması gerekenler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılamaz.” maddesi eklendi.

özel hayatın gizliliği

özel hayatın gizliliği ile olarak 1982 anayasasındaki “herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz.” maddesi aynen korundu.

farklı olarak taslağa “herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir. bu hak; kisinin kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında bilgilendirilme, bu verilere erişme, bunların düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını ögrenmeyi de kapsar. kişisel veriler, ancak kanunda öngörülen hallerde veya kisinin açık rızasıyla işlenebilir. kişisel verilerin korunmasına ilişkin esas ve usuller kanunla düzenlenir.” maddesi eklendi.

ailenin korunması

1982 anayasası’nın 41. maddesi ailenin korunması başlığını taşıyordu. yeni taslak çocuk haklarını da bu maddeye ekledi ve şu düzenlemeyi ekledi: “her çocuk, yeterli himaye ve bakımdan yararlanma, yüksek yararına açıkça aykırı olmadıkça, ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve sürdürme hakkına sahiptir. devlet, çocuk istismarı, cinsellik ve şiddete karşı çocukları koruyucu tedbirleri alır.”

toplu sözleşme hakkı

anayasanın iş haklarını düzenleyen 53. maddesi ise “toplu iş sözleşmesi ve toplu sözleşme hakkı” başlığıyla yeniden düzenlendi ve şu bölüm eklendi:

“memurlar ve diğer kamu görevlileri, toplu sözleşme yapma hakkına sahiptirler. toplu sözleşme yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde taraflar uzlaştırma kurulu’na başvurabilir. uzlaştırma kurulu kararları kesindir ve toplu sözleşme hükmündedir. toplu sözleşme hakkının kapsamı, istisnaları, toplu sözleşmeden yararlanacaklar, toplu sözleşmenin yapılma şekli, usulü ve yürürlüğü, uzlaştırma kurulu’nun teşkili, çalışma usul ve esasları ile diğer hususlar kanunla düzenlenir.

memurlar ve diğer kamu görevlileri, toplu sözleşme yapma hakkına sahiptirler. toplu sözleşme yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde taraflar uzlaştırma kurulu’na başvurabilir. uzlaştırma kurulu kararları kesindir ve toplu sözleşme hükmündedir. toplu sözleşme hakkının kapsamı, istisnaları, toplu sözleşmeden yararlanacaklar, toplu sözleşmenin yapılma şekli, usulü ve yürürlüğü, uzlaştırma kurulu’nun teşkili, çalışma usul ve esasları ile diğer hususlar kanunla düzenlenir.”

siyasi partilerin kapatılması

“siyasi partiler uyacakları esaslar” başlıklı maddede ise, siyasi partilerin kapatılmasıyla ilgili süreç yeniden tasarlandı. buna göre; siyasi partilerin kapatılması zorlaştı. taslak şöyle diyor:

“siyasi partilerin kapatılması, yargıtay cumhuriyet başsavcısının talebi üzerine, türkiye büyük millet meclisinde grubu bulunan her bir siyasi partinin beşer üye ile temsil edildiği ve meclis başkanı’nın başkanlığında oluşturulacak komisyonun üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu ve gizli oyla vereceği izin üzerine açılacak dava, anayasa mahkemesince kesin olarak karara bağlanır. komisyonun bu kararı, yargı denetimi dışındadır. reddedilen izin basvurusunda ileri sürülen sebepler, hiçbir şekilde yeni bir başvuruya konu olamaz. siyasi parti gruplarında ve türkiye büyük millet meclisi’nde izin konusunda görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.”

“meclis çalışmalarındaki oy ve sözler, mecliste ileri sürülen düşünceler ve meclisçe baska bir karar alınmadıkça bunların meclis dışında tekrarı veya açığa vurulması ile idarenin eylem ve işlemleri, odaklaşmanın tespitinde gözetilemez.”

“devlet yardımından yoksun bırakılma, bağlı olduğu kapatma davasının ve kararının usulüne tabi olup tek başına dava konusu kılınamaz.”

dilekçe hakkı

mevcut anayasada “dilekçe hakkı” olarak düzenlenen bölüm taslakta önemli değişikliklere uğradı. ilk olarak maddenin adı “dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma” olarak düzenlendi. bilgi edinme hakkının düzenlendiği yeni bölüm şöyle diyor:

“herkes bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir. türkiye büyük millet meclisi başkanlığına bağlı olarak kurulan kamu denetçiliği kurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikayetleriyle inceler. kamu bas denetçisi türkiye büyük millet meclisi tarafından gizli oyla dört yıl için seçilir. ilk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan aday seçilmiş olur. bu maddede sayılan hakların kullanılma biçimi, kamu denetçiliği kurumunun kurulusu, görevi, çalışması, inceleme sonucunda yapacağı işlemler ile kamu bas denetçisi ve kamu denetçilerinin nitelikleri, seçimi ve özlük haklarına ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.”

yargı yolu

anayasa’nın “yargı yolu” başlıklı 125. maddesinde yapılan düzenlemeyle “yüksek askeri şuranın silahlı kuvvetlerden her türlü ilişik kesme kararlarına karşı yargı yolu açıktır” şeklinde hükme bağlandı.

aynı maddede “yargı yetkisi, idari eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlı olup, hiçbir surette yerindelik denetimi şeklinde kullanılamaz.” denildi.

taslağın 144. maddesine “adalet hizmetlerinin denetimi” başlığına ise şu düzenleme eklendi:

“adalet hizmetleri ile savcıların idari görevleri: yönünden adalet bakanlığınca denetimi, adalet müfettişleri eliyle yapılır. buna ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.” denildi.

“askeri yargı” başlığında da yapılan düzenlemeye göre de; “bu mahkemeler; asker kişilerin, sadece askerlik hizmet ve görevleriyle ilgili olarak işledikleri askeri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler. devletin güvenliğine, anayasal düzene ve bu düzenin isleyişine karsı suçlara ait davalar her halde adliye mahkemelerinde görülür. savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askeri mahkemelerde yargılanamaz.” maddesi eklenmesi öngörülüyor.

anayasa mahkemesi

taslağın en çok tartışılan bölümü olan “anayasa mahkemesi” başlıklı 146. maddede düzenlemede  anayasa mahkemesi'nin yapısı değişiyor. mahkeme 19 üyeden oluşacak. yüce divan kararlarına yeniden inceleme istenebilecek. anayasa mahkemesine bireysel başvuru da yapılabilecek.

taslaktaki yeni düzenlemeler şöyle:

“anayasa mahkemesi on dokuz üyeden kurulur. türkiye büyük millet meclisi; iki üyeyi sayıştay genel kurulunun kendi başkan ve üyeleri arasından, her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden, bir üyeyi ise baro başkanlarının avukatlar arasından gösterecekleri üçer aday içinden yapacağı gizli oylamayla seçer.

türkiye büyük millet meclisi’nde yapılacak bu seçimde, her bos üyelik için ilk oylamada üye tam sayısının üçte iki ve ikinci oylamada üye tam sayısının salt çoğunluğu aranır.

ikinci oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için üçüncü oylama yapılır; üçüncü oylamada en fazla oy alan aday üye seçilmiş olur. cumhurbaşkanı; üç üyeyi yargıtay, iki üyeyi danıştay, bir üyeyi askeri yüksek idare mahkemesi genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleri arasından her bos yer için gösterecekleri üçer aday içinden; üç üyeyi yükseköğretim kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumları öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden; beş üyeyi üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar veya anayasa mahkemesi raportörleri arasından; iki üyeyi ise yükseköğrenim görmüş türkiye cumhuriyeti vatandaşları arasından seçer. yargıtay, danıştay, askeri yüksek idare mahkemesi ve sayıştay genel kurullarından, anayasa mahkemesi üyeliğine aday göstermek için yapılacak seçimlerde, her boş üyelik için, bir üye ancak bir aday için oy kullanabilir; en fazla oy alan üç kişi aday gösterilmiş sayılır.

baro başkanlarının avukatlar arasından gösterecekleri üç aday için yapılacak seçimde de her bir baro başkanı ancak bir aday için oy kullanabilir ve en fazla oy alan üç kişi aday gösterilmiş sayılır.

anayasa mahkemesine üye seçilebilmek için, kırk beş yaşın doldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış olması şarttır. anayasa mahkemesi üyeleri arasından gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir başkan ve üç daire başkanı seçilir. süresi bitenler yeniden seçilebilirler.”

taslak metinde üyeliğin sona ermesiyle ilgili olarak ise, “anayasa mahkemesi üyeleri on iki yıl için seçilirler. bir kimse iki defa anayasa mahkemesi üyesi seçilemez. anayasa mahkemesi üyeleri altmış beş yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar. zorunlu emeklilik yaşından önce görev süresi dolan üyelerin başka bir görevde çalışmaları ve özlük isleri kanunla düzenlenir.” denildi.

anayasa mahkemesine başvuru

ayrıca “herkes, avrupa insan hakları sözleşmesi kapsamındaki anayasal hak ve özgürlüklerden birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla ve kanun yollarının tüketilmiş olması şartıyla anayasa mahkemesi’ne başvurabilir. anayasa şikayetinde kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz. anayasa şikayetine ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.” hükmü eklendi.

çalışma ve yargılama usulleriyle ilgili bölümde yapılan değişiklikler de şöyle bir ekleme yapıldı:

“anayasa mahkemesi, üç daire ve genel kurul halinde çalışır. daireler, daire başkanının başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. genel kurul, mahkeme başkanının başkanlığında en az on dört üye ile toplanır. daireler ve genel kurul kararlarını salt çoğunlukla alır. anayasa şikayetlerinin kabul edilebilirlik incelemesi için ön komisyonlar oluşturulabilir. siyasî partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itiraz davaları ile yüce divan sıfatıyla yürütülecek yargılamalara genel kurulca bakılır. anayasa değişikliğinde iptale, siyasi partilerin kapatılmasına ya da devlet yardımından yoksun bırakılmasına karar verilebilmesi için üye tamsayısının üçte iki oy çokluğu şarttır.”

“anayasa mahkemesinin kuruluşu, genel kurul ve dairelerin yargılama usulleri kanunla; mahkemenin çalışma esasları, daire ve komisyonların oluşumu ve işbölümü kendi yapacağı iç tüzükle düzenlenir.”

hakimler ve savcılar üst kurulu

taslaktaki yeni düzenleme şöyle:

“hakimler ve savcılar yüksek kurulu yirmi bir asıl ve on yedek üyeden oluşur; üç daire halinde çalışır. kurulun başkanı adalet bakanıdır. adalet bakanlığı müsteşarı kurulun tabi üyesidir. kurulun, dört asıl üyesi, nitelikleri kanunda belirtilen; yüksek öğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri, üst kademe yöneticileri ile avukatlar arasından cumhurbaşkanınca, bir asıl ve bir yedek üyesi anayasa mahkemesi raportörleri arasından anayasa mahkemesince, üç asıl ve iki yedek üyesi yargıtay üyeleri arasından yargıtay genel kurulunca, bir asıl ve bir yedek üyesi danıştay üyeleri arasından danıştay genel kurulunca, yedi asıl ve dört yedek üyesi birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş adli yargı hakim ve savcıları arasından adli yargı hakim ve savcılarınca, üç asıl ve iki yedek üyesi birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş idari yargı hakim ve savcıları arasından idari yargı hâkim ve savcılarınca, dört yıl için seçilir. süresi biten üyeler yeniden seçilebilir. kurul üyeliği seçimi, üyelerin görev süresinin dolmasından önceki altmış gün içinde yapılır. cumhurbaşkanı tarafından seçilen üyelerin görev süreleri dolmadan kurul üyeliğinin boşalması durumunda, boşalmayı takip eden altmış gün içinde, yeni üyelerin seçimi yapılır. diğer üyeliklerin boşalması halinde, asıl üyenin yedeği tarafından kalan süre tamamlanır.

yargıtay ve danıştay genel kurullarından seçilecek kurul üyeliği için her üyenin, birinci sınıf adli ve idari yargı hakim ve savcıları arasından seçilecek kurul üyeliği için her hakim ve savcının; ancak bir aday için oy kullanacağı seçimlerde, en fazla oy alan adaylar sırasıyla asıl ve yedek üye seçilir. bu seçimler her dönem için bir defada ve gizli oyla yapılır. kurulun, adalet bakanı ile adalet bakanlığı müsteşarı dışındaki asıl üyeleri, görevlerinin devamı süresince kanunda belirlenenler dışında başka bir görev alamazlar. kurulun yönetimi ve temsili kurul başkanına aittir. kurul başkanı dairelerin çalışmalarına katılamaz. kurul, kendi üyeleri arasından daire başkanlarını seçer. başkan, yetkilerinden bir kısmını başkanvekili olarak belirlediği daire başkanına devredebilir.”

“hakim ve savcıların görevlerini; kanun, tüzük, yönetmeliklere ve genelgelere (hâkimler için idarî nitelikteki genelgelere) uygun olarak yapıp yapmadıklarını denetleme; görevlerinden dolayı veya görevleri sırasında suç isleyip işlemediklerini, hal ve eylemlerinin sıfat ve görevleri icaplarına uyup uymadığını araştırma ve gerektiğinde haklarında inceleme ve soruşturma işlemleri, ilgili dairenin teklifi ve hakimler ve savcılar yüksek kurulu başkanı’nın oluru ile kurul müfettişlerine yaptırılır.  soruşturma ve inceleme işlemleri, hakkında soruşturma ve inceleme yapılacak olandan daha kıdemli hâkim veya savcı eliyle de yaptırılabilir. kurulun meslekten çıkarma cezasına ilişkin olanlar dışındaki kararlarına karsı yargı mercilerine başvurulamaz. kurula bağlı genel sekreterlik kurulur. genel sekreter, birinci sınıf hakim ve savcılardan kurulun teklif ettiği üç aday arasından kurul başkanı tarafından atanır. kurul müfettişleri ile kurulda geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak hakim ve savcıları, muvafakatlerini alarak atama yetkisi kurula aittir.”

“kurul üyelerinin seçimi, dairelerin oluşumu ve işbölümü, kurulun ve dairelerin görevleri, toplantı ve karar yeter sayıları, çalışma usul ve esasları, dairelerin karar ve işlemlerine karsı yapılacak itirazlar ve bunların incelenmesi usulü ile genel sekreterliğin kuruluş ve görevleri kanunla düzenlenir.”

kaynak: al jazeera ve ajanslar