kitle imha silahlarına sahip olduğu ve terörizmi desteklediği gerekçesiyle 2003 yılında abd'nin işgaline uğrayan irak, amerikan güçlerinin geri çekilmesine rağmen bir türlü istikrara kavuşamadı. bir yandan kuzey bölgesinin ayrılması, diğer yandan da sünniler ile şiiler arasında gittikçe yoğunlaşan mezhep çatışması, zengin petrol ve doğalgaz kaynakları bulunan irak'ı çöküşe sürüklüyor.

siyasi tarihi

osmanlı döneminde imparatorluğunun bir parçası olan irak, i. dünya savaşı sürerken britanya tarafından işgal edildi ve 1920 yılında britanya kontrolü altında milletler cemiyeti mandası ilan edildi. britanya'nın geri çekilmesinin ardından irak’ta 1932 yılında krallık kuruldu. 1958-2003 yılları arasında ülke 'cumhuriyet' adı altında otoriter rejimler tarafından yönetildi. bunlardan sonuncusu baas partisi lideri olarak 1979'da iktidara gelen saddam hüseyin oldu. irak, 1980-1988 yılları arasında, komşusu iran’la yaşadığı sınır sorunları sebebiyle, 8 yıl süren bir savaşa girdi.

1990 yılının ağustos ayında ülke, kuveyt'i işgal etti ancak 1991’in ilk iki ayında çıkan körfez savaşı sırasında amerika birleşik devletleri (abd) öncülüğündeki birleşmiş milletler (bm) koalisyon güçleri tarafından geri püskürtüldü. kuveyt’in kurtuluşunun ardından, bm güvenlik konseyi (bmgk), irak’ın her çeşit kitle imha silahını tasfiye etti ve uzun menzilli füzelerini bm denetimine tâbi tuttu.

saddam hüseyin'in bm denetimini sürekli reddetmesi ve şartlarını yerine getirmemesini gerekçe gösteren abd, mart 2003'te irak savaşı’nı başlattı. abd işgali ile birlikte saddam hüseyin devrildi ve ardından da yakalanarak idam edildi. irak, karşılıklı güvenlik anlaşması dahilinde 2009 yılına kadar hukuken bm güvenlik konseyi'nin, fillen ise abd'nin yönetimi altında kaldı.

ekim 2005'te irak halkı, düzenlenen referandumla anayasayı belirledi. yeni anayasanın gereğince de, 275 üyeden oluşan temsilciler konseyi’ni (tk) belirledi. tk'nın üyeleri mayıs 2006'da, meclis üyelerini belirlemeyi tamamlaması üzerine, irak’ın yaklaşık yarım asır içerisindeki ilk anayasal hükümeti kurulmuş oldu.

ocak 2009'da ise kürdistan özerk bölgesi ve kerkük bölgesinin dahil olduğu üç bölgenin dışında, yerel seçimler düzenlendi. genel seçimler ise bir sonraki yılın mart ayına kaldı. 

ilk kez mayıs 2006'da iktidara gelen irak başbakanı nuri maliki, mart 2010’da düzenlenen parlamento seçimlerinde en yakın rakibinden iki eksik sandalye kazanmasına rağmen koltuğunu korumayı başardı. tk’da dokuz ay süren sorunların halledilmesinin ardından irak’ın yeni hükümeti aynı yılın aralık ayında ilan edildi.

irak'taki son amerikan askeri birliği 18 aralık 2011'de çekildi. ülkede bu tarihten itibaren şiddet olaylarında artış oldu. maliki'nin özellikle sünnilere yönelik dışlayıcı tavırları, ortamı daha da gerginleştirdi.

irak'ta 30 nisan 2014'te yapılan genel seçimlerinden de nuri maliki’nin lideri olduğu kanun devleti koalisyonu birinci parti olarak çıktı. kanun devleti koalisyonu tek başına hükümet kuracak sandalye sayısına ulaşamadı, ancak maliki'nin yeniden hükümeti kurması ve üçüncü dönemde başbakanlık koltuğuna oturması bekleniyor. 

ekonomi

kuveyt'i işgalinden sonra ağustos 1990 ile nisan 2003 arasında bm ambargosu altında kalan irak, aralık 1996'dan nisan 2003'e kadar ''gıda karşılığı petrol'' programı sayesinde temel ihtiyaçlarını karşıladı. bm kontrolündeki bu anlaşma, 65 milyar dolar civarında gıda ve ilaç ithaline olanak sağladı. merkez bankası, 2009’un ocak ayından bu yana, döviz kuru oranını 1170 irak dinarı - 1 abd doları olarak sabitlemiş durumda.

2010 yılında, ekonomisini kalkındırmak için starteji arayışında olan bağdat yönetimi, uluslararası para fonu (imf) ve dünya bankası ile anlaşma imzaladı. güvenlik durumunun iyileştiği irak’ta enflasyon oranları da 2006'dan bu yana sürekli düşüş gösteriyor. ancak irak’ta bankaların yeniden yapılandırılmasına ve özel sektörün geliştirilmesine ilişkin sorunlar ile yüksek orandaki işsizlik halen çözüme ulaşmış değil.

2010 yılı tahmini rakamlarına göre irak, 113,4 milyar dolar ile gayrısafî yurtiçi hasılasısı (gsyih) ile dünyada 66'ncı, 3.800 dolarlık kişi başına düşen geliri ile 161'inci, 2009 yılındaki yüzde 15,3’lük işsizlik oranı ile 152'nci sırada yer alıyor. ülkenin son ölçümlere göre (2010) enflasyon oranı ise yüzde 2,4. irak’ın en temel kaynağı olan petrol, hükümet kazancının yüzde 90’ını, döviz kazancının ise yüzde 80’ini oluşturuyor. ülke, 2010 verilerine göre günde 2.408 milyon varil petrol üretirken, yaklaşık 694 bin varil de tüketiyor. 2009 yılının ortalarından itibaren de, petrol ihracatının eski haline dönmesiyle, 2011 yılında, irak, günde yaklaşık 1.9 milyon varil petrol ihracatı yapmaya başladı.

irak işgali sırasında yaklaşık iki milyon iraklı, çatışmalardan kaçarak başta suriye ve ürdün olmak üzere, mısır, lübnan, iran, ve türkiye gibi komşu ülkelere sığındı. 

irak’ın iran ile bir deniz sınırının bulunmaması, basra körfezi’ndeki şattülarap üzerinde sık sık hukuki sorunlar yaratmaktadır. türkiye ise, irak kürtlerinin otonom statüsü hakkındaki kaygılarını dile getiriyor. 

nüfus yapısı

yüzde 75-80’ini arapların oluşturduğu irak’ta kürtler, ülkenin yüzde 15-20’sini ve diğer azınlıklar ise yüzde beşlik bölümünü oluşturuyor. resmi dili arapça olan ülkenin yüzde 97’si müslüman gruplardan oluşuyor. müslümanlar içerisindeki çoğunluk ise yüzde 60-65’lik bölüm ile şiilerden oluşuyor.

30 milyon nüfuslu ülkede büyük çoğunluk yüzde 58,9 ile 15-64 yaş arasındakilere ait. 0-14 yaş grubu, ülke nüfusunun yüzde 38’ini, 65 yaş üstü ise yalnızca yüzde 3,1’ini oluşturuyor. ülkedeki beklenen yaşam süresi erkeklerde için 69,15 iken, kadınlarda bu sayı 72,02’ye yükseliyor.

ülkenin nüfus artış oranı, binde 28,81’lik doğum oranı ile, yüzde 2,399 olarak biliniyor. nüfusun yüzde 66’sı şehirlerde ikamet ederken; şehirleşme artış oranı ise yüzde 2,6.
ülkenin toplam yüzde 74’lük okuma yazma biliyor. beklenen öğrenim süresi 10 yıl iken, erkeklerde bu ortalama 11, kadınlarda ise 8 yıl.

kaynak: al jazeera ve ajanslar