iran, dikkate alınması gereken bir güç. ortadoğu'nun coğrafi açıdan en büyük ülkesi olarak, genç ve iyi eğitimli bir nüfusa ve de ciddi bir uluslararası gündem yürütme kapasitesine sahip.

iran'ın nükleer programına ilişkin müzakerelerin başlamasına sayılı günler kalmışken, dikkatler olası bir anlaşmanın bölge güvenliği üzerindeki potansiyel etkisine çevrilmeye başladı. nükleer anlaşma, batı ile iran arasında uzun süreli, taktik bir işbirliğinin kapılarını açabilir – ki dağılma noktasındaki bölgede böyle bir işbirliği gerçekten şart.

peki bu durumda iran batının bölgedeki yeni ortağı mı olacak?

orası şüpheli. henüz kimse iran'ı dost olarak nitelendirmeye hazır değil. ve ayetullah ali hamaney'in söylemindeki bariz değişikliğe rağmen, iranlı muhafazakarların da büyük şeytan ile ciddi bir uzlaşmaya hazır olduğu söylenemez.

yine de anlaşmayla birçok şeyin kapısı aralanmış olacak. öyle ya da böyle, iran ile anlamlı bir diyalog kurmanın yolu nükleer sorununun çözüme kavuşturulmasından geçiyor. son yirmi yıllık süreçte diğer tüm sorunlar bu konunun geri planına düştü. anlaşma ile iran'ın daha sürekli bir taahhüt altında olması sağlanabilir. ayrıca bu sayede tahran'ın otuz yıldır batı karşısında takındığı düşmanca tavır yumuşatılabilir. yine anlaşma çerçevesinde iran'ı ortadoğu'nun istikrara kavuşturulması için çaba gösterir hale getirmek de mümkün. kaosun hakim olduğu bölgede batı politikalarına sistematik şekilde muhalefet etmeyen güçlü devletlerin varlığı memnuniyetle karşılanacaktır.

dahası, nükleer anlaşma imzalandığı takdirde cumhurbaşkanı hasan ruhani ve emrindeki yönetim de güç kazanmış olacaktır. bugün iran dışişleri bakanlığının dış politika ile ilgili kararlardaki rolü az. suriye ve irak meseleleri de dahil en önemli konularda alınan kararlar büyük ölçüde devrim muhafızlarının sorumluluğunda. nükleer anlaşma, ruhani ve dışişleri bakanı muhammed cevad zarif'e bu konuları kademeli olarak devralmak için gereken siyasi sermayeyi sağlayacak ve bölgenin geri kalanıyla da aktif bir ilişki içinde olmak isteyen bu ekibin itibarını artıracaktır. nitekim dışişleri bakanı zarif, ülkesindeki katı muhalefete rağmen suudi arabistan'a doğru adımlar atmayı sürdürüyor.

güçlü, liberal ve bağımsız bir iran'ın doğal olarak kendi menfaatlerinin peşine düşeceğine ve bu menfaatlerin de batınınkilerle her zaman uyum içinde olmayacağına şüphe yok. ancak diğer yandan tahran, avrupa birliği ve amerika birleşik devletleri ile ilişkilerini geliştirdiği takdirde batının hedeflerine muhtemelen daha ılımlı bakacaktır. söz konusu aktörler arasında birçok ortak amaç mevcut. iran ve batıyı, aşırıcılıkla mücadeleden, afganistan'da hükümetin istikrarını sağlayarak uyuşturucu ticaretini önlemeye kadar pek çok zorlu görev bekliyor.

en acil mesele işid

şu anda her iki taraf için de en acil mesele işid'in alt edilmesi. iran, irak konusuna bölgedeki diğer tüm güçlerden daha fazla kendisini adamış durumda ve işid'i sadece abd öncülüğündeki hava saldırılarıyla yenmek mümkün değil. koalisyonun yerel ve bölgesel desteğe ihtiyacı var. anlaşma sağlanması halinde ise tüm taraflar arasında koordinasyonun artırılması diplomatik açıdan daha kabul edilebilir hale gelecek.

her iki tarafın da birbiriyle alenen işbirliği yapması siyaseten makul olmaktan uzak kalacaksa da – zira uluslararası siyasetin başlıca oyuncularının hiçbiri, ortak bir şekilde savaşa girileceğini öngörmüyor – koalisyon ile iran arasında bağımsız ve birbirini tamamlayıcı nitelikte taktik yaklaşımlar benimsenerek koordinasyon sağlanması, mücadeleyi daha etkili kılacaktır.

bu bağlam içinde suriye daha büyük bir tehdit teşkil ediyor, çünkü iran'ın buradaki hedefleri batınınkilerle aynı doğrultuda değil. tahran, son dört yıl boyunca abd ve müttefiklerinin koltuğundan indirmek istedikleri suriye devlet başkanı beşşar esed'i destekledi. yine de suriye krizinin iran olmadan çözülmesi imkansız. tahran, bu kriz içerisinde görmezden gelinemeyecek kadar büyük bir oyuncu. kesin olmamakla beraber, nükleer anlaşma imzalandığı takdirde, hamaney de ruhani'nin suriye konusundaki daha ılımlı diyebileceğimiz yaklaşımının doğru olduğuna ikna olabilir.

körfez-iran ilişkileri

birçok gözlemci, anlaşmanın suudi arabistan ve müttefikleri ile iran arasında yeni bir soğuk – hatta kimilerine göre halihazırda sıcak – savaşın tırmanmasından endişeli. işin aslı şu ki iran ile yapılacak hiçbir makul anlaşma, arap körfezi ülkelerini gerçek anlamda tatmin edemez. bununla birlikte, iran'ın nükleer programı, bölgedeki liderler açısından ikincil bir mesele. bölge liderlerinin öncelikli endişesi, iran'ın yayılmacı dış politikası ki bu da onlara göre anlaşmayla yok olacak bir şey değil. arap körfezi ülkeleri iranlıların etkisini her yerde görüyor ve dürüst olmak gerekirse, iranlı yetkililer de birçok arap başkentini kendilerinin kontrol ettiğiyle övünerek bu teorileri iyice pekiştiriyor.

körfez arapları açısından, nükleer anlaşma, iran'ın elini serbestleştirirken kendilerinin de harcanmasına neden olacak. ancak bu ülkelerin hepsi iran'ın bölgesel hegemonyasından aynı düzeyde korkmuyor. anlaşmaya hepsi rıza göstermeye mecbur kalacak olsa da, içlerinden bazıları, özellikle de suudi arabistan, diğerlerine kıyasla daha güçlü bir tepki ortaya koyacaktır.

nükleer anlaşmasının sonucu ne olursa olsun, riyad, mevcut iddialı dış politikasını sürdürerek, iran'ın etkisini veya müdahalesini hissettiği bölgesel krizlere ya açıktan ya da çek defteri diplomasisi vasıtasıyla dahil olacaktır. suriye, suudi-iran geriliminin ana savaş alanı olarak kalacaktır. birleşik arap emirlikleri devlet başkanı şeyh halife bin zayid el nahyan'ın riyad'ın izinden gitmesi muhtemel. fakat dubai ve abu dabi arasındaki gerginlikler, iran'ın iş fırsatlarına sıcak bakması ve dubai'nin iran ile ticarette merkez konumu gelmesiyle birlikte yeniden su yüzüne çıkabilir.

umman kendi adına anlaşmayı memnuniyetle karşılayacak; katar ise iran'ın yükselişinden kaygı duymakla beraber ortak gaz sahaları gibi konularda tahran ile işbirliğine gidecektir.

avrupa ve abd, iyi bir ilişki yönetimi ve de iran'ın güvenlik hissinin artmasının niçin körfezli müttefikler açısından da olumlu olduğunun açıklanması gibi stratejik diyalog ve güvencelerle bu korkuları kontrol altında tutabilir ve tutmalıdır da.

nükleer anlaşması, iran'ın sürece katılımı önündeki bir engelin kalkmasını sağlayacak. böylelikle daha sorumluluk sahibi bir tahran ile diyalog, istisna olmaktan çıkıp norma haline gelecek. bu da ortadoğu açısından pozitif bir gelişme olur.

dina esfandiary, king's college london bilim ve güvenlik çalışmaları merkezi üyesi. ortadoğu'da güvenlik ve silahsızlanma konularında uzman.

twitter'dan takip edin: @desfandiary

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera’nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.