kürt siyasetinin, ortadoğu denkleminde siyasal hesapları etkilediği belli dönüm noktaları vardır. soğuk savaş’ın sona ermesinden sonra dünya güçlerinin ortadoğu’yu yeniden dizayn etme çabaları, 1991-birinci irak (körfez) savaşı ve 2003-ikinci irak savaşı böylesi dönemleri ifade ediyor. bu savaşlar; kürt siyasetinin siyasal tahayyüllerini şekillendiren, kürtlerin uluslarası güçlerle kurdukları ilişkileri yeni bir bağlama oturtan ve bunun devamında onların uluslararası konumlanma ve algılarını değiştiren bir işlev gördü. bu örneklerin tamamı, ortadoğu’daki bütün kürt aktörleri belli ölçüde etkiledi. ama bu etki, her bir kürt grubu ve parçasında farklı ölçeklerde gerçekleşti. bu olayların her birinin merkezinde, kürt coğrafyalarının sadece biri yer alıyordu. soğuk savaş’ın bitişini takip eden dönemde de bu parça, büyük ölçüde irak kürtleri coğrafyası oluyordu. diğer parçalardaki kürtler, o gelişmelerden daha ikincil düzeyde etkileniyorlardı.

bu minvalde, irak ve şam islam devleti (işid) örgütünün ortadoğu siyasetine yeni bir veri olarak dâhil olması, bölgesel kürt siyaseti için yeni bir duruma işaret ediyor. iran kürtlerini paranteze alırsak, işid ile mücadele, son yüzyılda bölgedeki bütün kürtleri birincil derecede etkileyen, onların siyasal hesaplarını şekillendirip uluslararası algılarını dönüştüren neredeyse tek ve en önemli durum. bu mücadele, bölgesel kürt siyasetinin sadece bugününü şekillendirmekle kalmıyor; geleceğe de önemli bir miras devrediyor.

son yüzyılın hiçbir döneminde olmadığı kadar bölgesel ölçekte mobilize olmuş bir kürt siyasetiyle yüzleşmekteyiz. kürdistan kavramı ile kürt siyasetinin statü talebi, çok dinamik bir şekilde kamusal tartışmaya girmiş görünüyor. bu talebin taşıyıcılığına namzet, bölgesel ölçekte ortak bir kürt kamuoyu, dinamik şekilde ete kemiğe bürünüyor. kısacası, işid ile mücadele, bölgesel kürt siyasetinde yeni eğilimlerin önünü açan bir işlev görüyor. bu eğilimler şöyle sıralanabilir:

1) kürt kamusal alanı: birinci dünya savaşı (1914-18) sonrası çizilen sınırların kürtleri dört farklı ulus devlet arasında bölüştürmesi, ortak bir kürt kamuoyunun doğuşunu engelledi. farklı parçalardaki kürtlerin siyasal formasyonu ve kültürel gelişmişliği, içinde yaşadıkları ulus devletlerin siyasal ajandası, kültürel yapısı ve toplumsal dokusu tarafından şekillendirildi. muhayyel kürdistan kavramından neşet eden ortak kürt kamuoyu ve o kamuoyu üzerinden kurulan siyasal tahayyül ancak türkiye, iran, irak ve suriye ulus devletlerinin nüfuz etmediği veya edemediği siyasal ve toplumsal alanı kapsamaktaydı. bu da sınırlı bir alana tekabül ediyordu. buna karşın, her parçadaki kürtlerin içinde yaşadıkları ulus devletler ile kurdukları ilişki daha sahici, daha somut, daha kuşatıcı ve daha hayata değen bir nitelikteydi.

kürtlerin siyasal yönelimleri ve kimlikleri, bu birincil etkileşimin sonucunda şekillendiği için türkiye kürtleri, iran kürtleri, irak kürtleri, suriye kürtleri tanımlamaları, ortadoğu’daki kürt realitesi ve siyasallığını tanımlamak açısından ortak kürt kavramından daha elverişli ve isabetliydi. neticede, türkiye kürtlerinin siyasallaşması ve kimlik inşası, onların türkiye ulus devletiyle kurduğu ilişki sonucunda gerçekleşti. bu süreçte, kürt kimliği ve ulusal bilincinin inşasında türkiye, türkiye kürtlerinin ortak ötekisi işlevini gördü. benzer durum iran, irak ve suriye kürtleri için de geçerlidir. söz konusu devletler, o parçalardaki kürt siyasallığı ile ulus inşa projelerinin ortak ötekileri rollerini oynadılar. dolayısıyla, tarihsel olarak bölgesel ölçekteki kürt kamuoyu parçalı, kürt kimlik inşasının ortak ötekisi ise her parçadaki kürtler için farklılık arz etmekteydi.

bu resim, geçtiğimiz 10 yılda dramatik bir değişim geçirdi. ortadoğu’daki kürt siyasetinin kayıp halkası durumundaki iran kürtlerini şu anlık paranteze alırsak, bölgedeki kürtlerin toplumsal ve siyasal koşullarında tektonik değişimler yaşandı. 2003’teki abd işgalinden sonra irak, kürt siyasallığı ile kürt toplumsal dokusunu etkileyemeyecek kadar irak kürdistan’ından çekildi. keza, irak kürtleri için kimlik kurucu ortak öteki işlevini göremeyecek kadar zayıflamış, siyasal kimliği aşınmış, nüfuz alanı daralmış bir yapıya büründü.

suriye’deki iç savaşın neticesinde buradaki devlet otoritesinin, ulus kavramının, hükümranlığın ve benzeri mefhumların çökmesi ya da içlerinin boşalması, suriye devletini de suriye kürtlerinin siyasal projeksiyonlarının merkezinden çıkardı. suriye’nin suriye kürtlerinin kimlik inşasında ortak öteki olarak işlev görmesini zayıflattı. son olarak, 2000’lerden başlamak üzere, türkiye’de devlet ile kürtler arasındaki ilişki, biçim ve içerik değiştirmeye başladı. tüm aksaklıklarına rağmen süren bir barış sürecinin varlığı, kürt siyasal hareketinin türkiyelileşme projesi ile türkiye’nin sol siyasetindeki boşluğu doldurma arzusu, türkiye’nin de türkiye kürtlerinin ulus inşa sürecinin ortak ötekisi olarak konumlandırılmasını zayıflatıyor.

yaşanan bu süreç, kürt ulus inşa süreci veya kürt milliyetçiliği ile alakalı bazı yeni tartışmalara yol açtı. kürt milliyetçiliği, ortak ötekisi olmayan bir milliyetçilik olarak tanımlanmaya başlandı. özellikle sürecin türkiye’ye bakan tarafında, kürt siyasetinin türkiyelilik stratejisi, o resmin ortaya çıkmasında önemli rol oynar hale geldi. tam bu noktada, irak’ta başlayan fakat daha sonra suriye kürtlerini de kapsayan işid tehdidi, geçici bir süre ile de olsa bölgesel denklemde kürt siyasetinin ortak ötekisi işlevini üstlendi. ortak öteki ve tehdit algısı da ortak bir kürt kamuoyunun doğuşuna zemin hazırladı. modern kürt tarihinde ilk defa bütün kürt siyasal örgütleri, aynı tehdide yani işid’e karşı mücadele etmeye başladılar.

yine ideolojik ve coğrafi ayrımlardan bağımsız olarak, ilk defa bütün kürt medyası ve siyasal liderleri, aynı tehlikeden bahsettiler ve ortak mücadelenin gerekliliğine vurgu yaptılar. türkiye, iran, irak, suriye ve diasporadaki kürtler, işid tehdidine karşı sokağa döküldüler. bu da işid’i bölgesel denklemdeki kürt siyasal tahayyülünün ortak ötekisi haline getirip ortak kürt kamuoyunun doğuşuna zemin teşkil etti. ortadoğu jeopolitiğinde ciddi değişimlere kapı araladığı bir vakıa olan işid olgusunun daha uzun vadeli projeksiyonlarda bir veri olarak varlığını sürdürüp sürdüremeyeceği muammadan ibaret. işid olgusunun kürt siyasal tahayyülü ile ortak kürt kamuoyunun doğuşu için ifade ettiği manayı uzun vadede sürdürebilmesini zayıf bir olasılık olarak değerlendirmek mümkünse de bu olgunun orta vadede işlevini sürdüreceği öngörülebilir.

2) 'ortak kürt siyaseti' ile 'kürtler arası rekabet' mücadelesi: ortak kürt kamuoyunun varlığı, ortak kürt siyasetinin geliştirilmesi için kürt örgütleri üzerinde basınç uyguluyor. bu da bütün kürt gruplarının, sadece kendi parçalarına yönelik siyasal projeksiyon ortaya koymalarını nakıs bırakıyor; pan-kürdist bir boyutu kendi siyasal gündemlerine dâhil etmelerini gerekli kılıyor. nitekim geçtiğimiz aylarda, henüz yeterince olgunlaşmasa da, böylesi bir ortak kürt siyasetinin nüvelerini müşahede ettik.

pkk/pyd’nin irak kürdistan’ında iraklı kürtler ile ortak savunma hatları kurarak mahmur, kerkük, şengal gibi bölgelerde peşmerge ile beraber işid ile savaşması; bunun karşılığında peşmergenin de suriye'ye geçip kobani’de pkk/pyd’nin yardımına gelmesi, ortak kürt siyasetinin güvenlik alanındaki nüveleri olarak okuyabilir. fakat bu başlıkta çizilecek fazlasıyla pembe bir tablo yanıltıcı olabilir. nasıl ki ortak kürt kamuoyu ortak kürt siyaseti için birleştirici rol oynama potansiyeline sahipse, aynı durum çatışma tohumlarının ekilmesine de kaynaklık edebilir. nihayetinde, ortak bir kürt kamusal alanı, kürt grupların onu domine etmek için kendi aralarında daha fazla rekabete girmelerine yol açabilir.

nitekim pkk'nın şengal’de kantonvari bir yapının kurulması için çabalaması ve irak kürdistanı'ndaki etkin muhalefet açığını doldurmaya kalkışması, böylesi bir rekabeti yansıtıyor. gelişmekte olan ortak kürt kamuoyunun, kürt siyaseti tarafından ortak kürt siyaseti için bir fırsata mı dönüştüreceği yoksa kürtler arası rekabet ve çatışmalara kaynaklık eden bir veri olarak mı değerlendireceğini ancak belli zaman geçtikten sonra görebileceğiz.

3) kürt siyasetinin seküler kodları: şekil kazanmaya başlayan bölgesel kürt siyaseti, seküler karakterini kimlik ayrıştırıcı bir özellik olarak kullanıyor. bu tavır, kürt örgütlerinin ideolojik temelleri yanında uluslararası meşruiyet arayışlarından kaynaklanıyor. seküler otoriterizmin, islamcıların önemli ölçüde taşıyıcılığını yaptığı demokrasilere tercih edildiği mevcut uluslararası atmosferde bölgesel kürt siyaseti, seküler siyaseti sayesinde batı nezdinde daha meşru ve tercih edilir bir aktör hüviyeti kazanmayı umuyor. bu algının, istediği askeri teçhizat ve siyasal desteğin kapılarını ona açacağını tasarlıyor.

lakin mücadele ettiği yapıların hepsinin islami referanslı olması, bunların kullandığı dil ve argümanların kendi toplumsal tabanında da karşılık bulduğu algısı, bölgesel kürt siyasetinin de islami temaları kullanmasına yol açıyor. fikri öncülüğünü pkk’nın lideri abdullah öcalan’ın yaptığı demokratik islam kongresi ile irak kürdistan’ındaki siyasal temsilcilerin kamusal söylemlerinde islami temaları ve dili daha yoğun kullanmaları, kürt siyasetinin bölgesel denklemde kendisini islami dilin getirdiği siyasal avantaj ile toplumsal meşruiyetten mahrum etmek istemediğini gösteriyor. yani bölgesel kürt siyaseti, islam’ın diliyle de ilişkiye geçmiş bir sekülerizmi siyasal bir ayraç olarak kullanıyor.

hülasa, işid ile mücadele, kürt siyasal tarihinin önemli bir dönemecini teşkil ediyor. ortaya çıkan bu yeni durum, hem kürt siyasal tahayyülünü hem de kürt jeopolitiğini biçimlendiriyor. ortak bir kürt kamuoyunun siyasal tahayyülü olarak kürdistan, kürt gruplarının siyasal diskuruna hiç olmadığı kadar girmiş bulunuyor. işid, mevzu bahis ortak kürt kamuoyu üzerine bina edilmiş kürdistan’ın ortak ötekisi olarak temayüz ediyor. bu kamuoyunun bölgesel ölçekte ortak bir kürt siyasetine mi kapı aralayacağı yoksa kürtler arası yeni bir rekabeti mi tetikleyeceğini kürt siyasal aklının basireti belirleyecek. 

galip dalay, al jazeera studies center (ajcs) türkiye ve kürt çalışmaları kıdemli araştırmacısı ve al sharq forum araştırma direktörü. istanbul üniversitesi işletme fakültesi'nden mezun oldu. london school of economics and political science'tan (lse) yüksek lisans derecesi aldı. siyaset, ekonomi ve toplumsal araştırmalar vakfı (seta) siyaset araştırmacısı ve insight turkey kitap değerlendirmeleri editörü olarak görev yaptı. swp (german institute for international affairs) için raporlar hazırladı. orta doğu teknik üniversitesi (odtü) uluslararası ilişkiler bölümü'nde doktorasını sürdüren dalay, 'gmf on turkey' serisinin yazarlarından olup huffington post sitesinde blog kaleme alıyor.

twitter'dan takip edin: @galipdalay 

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera’nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.