6271 sayılı cumhurbaşkanı seçimi kanunu’nun 14. maddesine göre, seçime katılacak adaylar, sadece t.c. vatandaşı gerçek kişilerden bağış alabilirler. her bir kişinin adaylara yapabileceği nakdî yardım miktarı, her bir tur için en yüksek devlet memuruna (başbakanlık müsteşarı) mali haklar kapsamında fiilen yapılmakta olan her türlü ödemelerin bir aylık brüt tutarını geçemez.

buna göre, bir gerçek kişinin bir adaya yapacağı bağış üst sınırı yüksek seçim kurulu (ysk) tarafından 9082 lira olarak ilan edilmiştir. bin liranın üzerindeki bağışlar doğrudan banka hesabına yatırılırken, bu tutarın altındaki bağışlar makbuzla toplanabilecektir. usulüne uygun olacak toplanacak bu bağışların da adayın bir bankada açacağı bağış hesabında toplanması öngörülmüştür.

kanun, tüzel kişilerin bağış ve yardım yapmasını yasaklamıştır. buna karşılık, ysk, 6 haziran 2014 tarih ve 2014-2913 sayılı kararında, “siyasi partiler tarafından, destekledikleri aday lehine bu kararda belirtilen usul ve esaslar çerçevesinde açık veya kapalı yer toplantıları yapılabilir” demektedir. böylece, bir tüzel bir kişilik olan siyasi partilerin ve siyasi partiler aracılığıyla diğer tüzel kişiliklerin dolaylı bir biçimde adaylara bağış ve yardım yapmasının yolu açılmıştır. 2820 sayılı siyasi partiler kanunu’nun 66. maddesi uyarınca tüzel kişilerin 2014’te siyasi partilere yapabileceği bağış üst sınırının yaklaşık 32.000 liradır. 2014’te cumhurbaşkanı seçimi nedeniyle siyasi partilere yapılacak bağışların artacağı düşünülebilir. bu durum, anayasa mahkemesi'nin önümüzdeki yıllarda yapacağı denetimlerde ortaya çıkacaktır.

kısaca, 14. madde hükmü büyük oranda geçerliliğini yitirmiştir. özellikle, türkiye’de seçim kampanyalarında bağış ve yardımlar büyük oranda ayni (mal ve hizmet şeklinde) niteliktedir. bunların parasal değere nasıl dönüştürülüp kayda alınacağı bilinmemektedir. kanun bu konuyu düzenlenmemiştir.

türkiye’de bankacılık sisteminin sahip olduğu alt-yapı düşünüldüğünde, esas olarak, bağış yoluyla seçim kampanyalarının yürütülmesi kayıt dışılığı önlemek yönünden önemli ve kolaydır. bununla birlikte, yukarıda belirtilen boşluklar dikkate alındığında “bağış ve yardımların” tam anlamıyla kayda alınıp denetlenmesi güç görülmektedir. ayrıca, bin liranın altındaki bağışların makbuzla toplanması sahteciliği ve kayıt dışılığı artıracaktır.

cumhurbaşkanı adaylarının gelir ve giderlerinin ysk tarafından, siyasi partilerin hesaplarının ise anayasa mahkemesi tarafından denetlenmesi seçimin yapılacağı yıllarda denetimlerde çift başlılık ve karışıklık yaratacaktır.

şeffaflık nasıl sağlanacak?

avrupa konseyi bakanlar komitesi’nin (akbk) 2003(4) sayılı tavsiye kararı’nın 14. maddesine göre, "siyasi partilerin ve seçim kampanyalarının finansmanı bağımsız bir mekanizma tarafından izlenmeli ve parti hesapları ile seçim kampanyalarındaki harcamalar denetlenerek sonuçlar kamuoyuna ile paylaşılmalıdır."

kampanyaların finansmanının şeffaflığını sağlanmak amacıyla izleme ve denetleme yapacak kuruluş haftalık düzenli yayınlanacak raporlarla, bağışçıların kimliklerini ve bağış miktarlarını internet vb. kolay ulaşılabilir araçlarla kamuoyuna duyurabilir. 

6271 sayılı kanun, seçim hesapları ile bağış, yardım ve harcamalara ilişkin bilgi ve belgelerin ysk tarafından incelenerek, incelemenin tamamlanmasını izleyen bir ay içerisinde ilan edileceğini düzenlemektedir. bu uygulama, kamuoyunun zamanında bilgilenmesini ve şeffaflığı sağlamaktan uzaktır.

akbk’nın 2003(4) sayılı tavsiye kararı’nın 9. maddesine göre, “siyasi partilerin aşırı finansman gereksinimini önlemek amacıyla özellikle kampanya harcamalarına bir üst sınır getirilebilir.”

6271 sayılı kanun, adayların kampanya harcamalarıyla ilgili bir sınır getirmemektedir. seçim kampanyalarında adil ve eşitlikçi bir rekabet ortamı sağlamak, seçim harcamalarına bir üst sınır getirmekle olanaklıdır. bağış üst sınırını aşanlar gibi harcama üst sınırını aşanlara da yaptırım uygulanabilir. harcama üst sınırının getirilmesi denetimleri de kolaylaştıracaktır. kanun, alınan bağış ve yardımlardan belirtilen sınırı aşan miktar ile harcanmayan gelirlerin hazine'ye intikal ettirileceğini düzenlemiştir. ancak, giderin gelirden fazla olması durumunda nasıl bir yol izleneceği ve ne tür bir yaptırım uygulanacağı belirsizdir.

avrupa konseyi yolsuzluğa karşı ülkeler grubu (greco) türkiye raporunda, ulusal, yerel ve cumhurbaşkanlığı seçimlerinde siyasi partilerin ve adayların finansmanında şeffaflığın sağlanmasına yönelik olarak, üçüncü kişilerin (third party) yapacağı bağışların şeffaflığının artırılmasını tavsiye etmiştir.

6271 sayılı kanun, bu konuda herhangi bir düzenleme getirmemiştir. bu bağlamda, siyasi partiler tarafından adayları desteklemek üzere yapılacak toplantı ve etkinliklerin maliyeti ve mali kaynağı kayda alınmalı, ysk’ya bildirilmeli ve denetlenmelidir. adayların, açılış, tören vb. nedenlerle bazı kamu ya da özel kurum ve kuruluşlara yaptıkları ziyaretlerin de benzer bir biçimde ysk tarafından izlenmesi ve denetlenmesi gereklidir.

başbakanın aday olması, özellikle, 298 sayılı kanun’da başbakan ve bakanlara ilişkin seçim döneminde uygulanacak yasakların ysk tarafından hassasiyetle izlenmesi ve denetlenmesini önemli kılmaktadır. eşit, adil ve rekabetçi bir seçimin tarafsızlık içerisinde gerçekleştirilmesi resmi seçim dönemindeki hükümetsel etkinlikler ile kampanya etkinliklerinin birbirinden ayırt edilmesiyle yakından ilişkilidir.

adayların kampanyalarında yapılacak ayni bağış ve yardımların parasal değeri ysk tarafından belirlenecek usul ve araçlarla belirlenip kayda alınması gereklidir. ayrıca, adayların ysk tarafından belirlenen bağış ve harcamalarını kaydedecekleri listelerin ve gelir ve gider hesaplarının greco tavsiyelerine uygun bir biçimde evrensel muhasebe ilkelerine uygun ve standart bir biçimde sunulması ve bu konularda adaylara ve yetkilendirecekleri kişilere rehberlik sağlanması gerekir.

son olarak, adayların kişisel servetlerinden oluşturacakları kampanya bütçesi 6271 sayılı kanun tarafından düzenlenmemiş ve ysk kararlarında da bu konuda bir duyuru yer almamıştır. adayların yapacağı ayrıntılı mal beyanının da seçimlerden önce kamuoyuna duyurulması şeffaflık yönünden önem taşımaktadır. 6271 sayılı kanun sadece seçilen adayın mal beyanının yayımlanmasını öngörmektedir.

başka ülkeler nasıl uyguluyor?

seçim kampanyalarının finansmanını en ayrıntılı düzenleyen ve bu konuda birçok yüksek mahkeme kararı bulunan ülke amerika birleşik devletleri’dir. kampanyaların finansmanında, kişiler ve örgütler için (şirketler ve sendikalar hariç) genellikle enflasyona endeksli bağış üst sınırına bulunur. bir kişinin bir adaya yapacağı bağış sınırı 2.600 abd dolarıdır. ulusal (30.800 dolar) ve yerel parti komitelerine (10.000 dolar) bir yıl içerisinde yapılacak bağışlar için de üst sınır bulunmaktadır. 2012 başkanlık seçimlerinde barak obama’nın kampanyasında finansman kaynağının yüzde 32’si küçük ve yüzde 68’i büyük kişisel bağışçılardan oluşmuştur.

federal seçim kampanyası yasası (feca) adayların topladıkları bağışları ve harcamalarını düzenli olarak bildirmelerini düzenlemiştir. örneğin, aday komiteleri seçim döneminde 200 abd doları ve üzerinde bağış yapanların adlarını, görevlerini, işverenlerini ve adreslerini bildirmek zorundadır. ayrıca, yapılan harcamaları da açıklamaları gerekir. federal seçim komisyonu (fec) bilgileri alınmasını izleyen 48 saat içerisinde kendi web sayfasında yayımlar. devlet arşivleri kurumu da bu bilgilerden istatistik çalışmalar hazırlar ve sunar. kurum, ayrıca adaylardan mal beyanı alır. abd’de birçok sivil toplum örgütü (hükümet dışı kuruluş) adayların ve özellikle yürütme erkinde görevli olanların bağış kaynaklarını izleyerek, seçildiklerinde aldıkları politika kararlarıyla ilişkisini ortaya koymaya çalışır.

fransa’da adaylara yapılacak 150 euro’nun üzerindeki bağışların açık kimliğin belirtilmesiyle, çek ya da internet üzerinden hesaba yatırılması gerekir. bir kişinin bir adaya bir yılda yapabileceği bağış miktarı en fazla 4.600 euro’dur. bir adayın seçim harcamalarının en fazla yüzde 20’si bağışlarla karşılanabilir. fransa’da seçim kampanyalarında yapılacak harcamalara ilişkin üst sınırlar kanunla belirlenmiştir. buna göre, 2012’de yapılan başkanlık seçiminin ilk turunda her adayın en fazla 16,85 milyon euro (seçmen başına 0,37 euro) harcama yapmasına izin verilmiştir. ikinci turda mücadele eden iki adayın her biri 22,51 milyon euro'luk (seçmen başına 0,40 euro) yasal harcama üst sınırına sahipti.

fransa’da kampanya hesapları fransız kampanya hesapları ve siyasi partilerin finansmanı ulusal komisyonu tarafından incelenir. komisyon, seçimleri izleyen iki ay içerisinde incelemesini tamamlar. yaptığı inceleme sonucunda seçim hesaplarını onaylar, eksikliklerin düzeltilmesini talep eder ya da seçim kanunu’nun ihlali durumunda reddeder. fransız anayasa konseyi, 4 temmuz 2013 tarihinde, 2012 cumhurbaşkanı seçiminde mücadele eden iki adaydan nicolas sarkozy’nin yasal harcama sınırlarını aştığını belirleyerek 11 milyon euro haciz kararına ek olarak, 153 bin euro'luk avansı geri ödemesine ve 363.615 euro para cezası ödemesine karar vermiştir.

sonuç olarak, her ülke siyasal ve ekonomik sistem ve deneyimlerine göre farklı şeffaflık kuralları ve bunlara ilişkin yaptırımlar geliştirmiştir. şeffaflık sağlamada yasal olarak düzenlenmemiş olsa da sivil toplum ve medyanın rolü önemlidir.

seçimler düşünce özgürlüğünün açıklanmasının temel bir aracı ise, etkili sivil toplum örgütleri ve özgür ve bağımsız medya seçim kampanyalarında şeffaflığının garantisidir. daha fazla düzenleme ve yeni kurumsal yapılar oluşturmak yerine, partilerin ve adayların hesap verebilirlik kapasitelerini artırmak yararlı olacaktır. bu bağlamda, seçim dönemlerinde özellikle kamu radyo ve televizyon yayınlarının tarafsız ve adil bir biçimde düzenlenip uygulanması da önem taşımaktadır.

prof. dr. ömer faruk gençkaya, marmara üniversitesi siyasal bilgiler fakültesi fransızca kamu yönetimi bölüm başkanı. avrupa konseyi yolsuzluğa karşı ülkeler grubu’nda (greco) ülke değerlendirmecisi ve avrupa güvenlik ve işbirliği teşkilatı (agit)-demokratik kurumlar ve insan hakları siyasal partiler uzmanları ana grubu üyesidir. tbmm, siyasi etik, siyasetin finansmanı ve yolsuzlukla mücadele konularında çalışmaktadır.

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.