irak'ta işid'in elindeki tıkrit’te sona yaklaşan operasyon gözlerin musul’a dönmesine neden oluyor. ortadoğu’da diplomatların ve askerî yetkililerin trafiğinde bir hızlanma var. bu noktada türkiye’nin irak şam islam devleti'ne (işid) yönelik bir stratejisi ve musul konusundaki tutumu daha önemli hâle geliyor. türkiye’nin işid’e yaklaşımın değiştiği görülüyor. ancak bu yaklaşımın nereden nereye geldiğini görmek gelecekteki gelişmeleri anlamak açısından hayati önem taşıyor.

türkiye’nin işid algısının ve sonuçta da politikasının değişiminin nedenleri üç kategoride ele alınabilir:

musul’daki türkiye konsolosluğuna yapılan saldırı: musul’daki başkonsolosluğumuza düzenlenen saldırı işid vb. örgütlerden doğrudan tehdit algılamayan türkiye’nin olaya bakışını büyük ölçüde değiştirdi. kamuoyuna “her şey kontrol altında” mesajı verilse de konsolosluk personelinin hayatından endişe edildiği ortadaydı. bu nedenle türkiye, işid’e karşı sahadaki güçlere yaptığı yardımı gizli tuttu. ayrıca işid’in türkiye’ye yönelik eylemleri musul’la sınırlı kalmadı. niğde’deki saldırı ve süleyman şah türbesi’nin tehdit edilmesi tehlikenin sanılandan yakın olduğunu gösterdi. üstelik geçen süre zarfında işid’in türkiye içinde de uyuyan hücreleri bulunduğu ve bunların türkiye’nin belki de en önemli zaafı olduğu düşüncesi türkiye’nin algısının değişmesinin başlıca nedenlerinden biri oldu.

işid’in neden olduğu stratejik kayıplar: işid, türkiye’nin ortadoğu’da stratejik kayıplara uğramasına neden oldu. bir kere işid’in irak ve suriye’de yarattığı tahribat iran’ı her iki ülkede daha güçlü hâle getirdi. işid’in ilerlemesiyle türkiye’nin suriye’deki rejim değişikliği beklentisi bir başka bahara kaldı. iran ve rusya’nın şam’ı kurtarmak için ürettiği askerî ve diplomatik çözüm formülleri gün geçtikçe daha fazla destek görüyor.

irak’taki tablo ise daha açık bir biçimde türkiye aleyhine döndü. işid faktörü eski başbakan nuri maliki’nin devrilmesine neden oldu ki bu türkiye’nin kesinlikle görmek istediği bir şeydi. fakat iran’ın maliki sonrası dönemde de etkinliği arttı. yeni hükümetin bir öncekinden daha fazla iran’a yakın olduğuna hiçbir gözlemcinin şüphesi yok. fakat iran’ın etkinliğinin artması sadece bağdat’ın siyasi kulislerinde gerçekleşmedi. iran, irak’taki etkinliğini hem coğrafi hem de kategorik olarak artırdı. işid’in ilerlemesi sonucu kurulan milis güçlerini donatan, yönlendiren ve her türlü desteği veren ülke açık bir biçimde iran’dır. işid’den sonra iran’ın etkinliği sadece şii araplar arasında artmadı; tersine iran kerkük ve selahattin gibi türkiye’nin en azından psikolojik ve tarihsel ilişki üstünlüğü olan yerlere de girdi. amirli’nin kurtarılması, kerkük’ten çıkarılan irak ordusunun yerine şii milislerin girme çabası ve tıkrit operasyonu iran’ın etkinliğinin kuzeye doğru genişlediğini gösteriyor.

üstelik, türkiye’nin bölgede stratejik düzeyde en istikrarlı ilişkilere sahip olduğu iraklı kürtlerle bağı da işid’in eylemlerinden olumsuz etkilendi. işid’in erbil kapılarına dayandığı süreçte türkiye’nin açıktan tavır almaması iraklı kürtlerin zihninde onarılması zor bir yara açtı. iran ise bu boşluğu iyi değerlendirdi. tarihsel olarak güçlü olduğu kürdistan yurtseverler birliği (kyb) bölgesinde her zamankinden etkin hâle gelirken mesut barzani’nin kürtlere yardım eden ilk ülke olarak iran’a teşekkür etmesi türkiye için olumlu bir puan değildi. kerkük ve selahattin’deki sünni arapların iran’a yavaş da olsa yakınlaştığı bir dönemde türkiye’nin türkmenler üzerindeki etkisi de azaldı. türkmenler, telafer, amirli ve tuzhurmatu’daki kargaşa ortamında yüzünü türkiye’ye dönse de beklediğini bulamadı. bunun da ötesinde kerkük’e işid yaklaşırken türkiye, irak türkmen cephesi'ne (itc) kendisinden silah istememesi konusunda açıkça uyardı. buna karşılık peşmergelerin ve musul’u kurtarması beklenen sünni arapların eğitiminde yer aldığını başbakan ahmet davutoğlu’nun erbil ziyaretinde açıkça ilan etti. tüm bunlar türkmenler arasında artan sayıda insanın türkiye’den uzaklaşmasına neden oluyor.

işid’in ilerlemesi türkiye’nin stratejik kayıplarını irak'la sınırlandırmadı. suriye’de de türkiye’nin beklentilerinin çok ötesinde yeni sorunlar yarattı. bir kere türkiye’nin esad’a karşı desteklediği ılımlı muhaliflerin büyük bir kısmı işid tarafından ezildi. işid’in gazabına uğramayanlar ise ondan ayrı düşen nusra cephesi’nin hışmına uğradılar. hazım hareketi ve cemal maruf’un önderliğindeki gruplar başta olmak üzere pek çok irili ufaklı grup işid veya nusra cephesi tarafından haritadan silindi. bu iki grubun etkinliği sadece sahada değil aynı zamanda uluslararası alanda etki yarattı. bunların zayıflaması ya “esad’ın alternatifi radikallerdir” söylemini ya da rusya’nın öncülüğündeki diplomatik girişimleri güçlendirdi. küçük bir grup ise hâlâ üzerinde anlaşma sağlanamayan eğit-donat programını bekliyor.

işid’in suriye’deki diğer bir etkisi ise pyd-ypg’nin denklemdeki yerini değiştirmesi oldu. ayn el arap saldırısı, esad ile işbirliği yaptığı düşünülen ve yerel çıkarlarına öncelik verdiği için geniş resmin bir parçası olamayan pkk'nın suriye uzantısı pyd ve onun silahlı kanadı ypg’den uluslararası bir “kahramanlık” hikâyesi üretti. pyd ve ypg dünya kamuoyunda tuttuğu yerin ötesinde sahada abd ve avrupa ülkeleriyle açıkça taktik/askerî düzeyde işbirliği yapan ve gelecek vadeden bir müttefike dönüştü.

uluslararası baskı: işid konusunda türkiye’nin algısını değilse de uygulamalarını değiştiren en önemli faktörlerden birisi uluslararası baskı oldu. avrupa’daki şiddet olaylarından sonra gözlerin türkiye-suriye sınırına çevrilmesi türkiye açısından büyük bir psikolojik baskı yarattı. türkiye ısrarla sınırı kontrol altında tutmanın kolay olmadığını ve şikâyetçi ülkelerin yeterli ve zamanında işbirliği yapmadığını iddia etse de uluslararası medyada türkiye’ye yönelik eleştiriler artarak sürüyor. türkiye asıl mağdurun kendisi olduğunu söylese de ülke içinde tedavi edilen veya suriye’ye gel-git yapan işid militanları hikâyelerinin batı basınının en ilgi çekici konularından olmasını engelleyemedi.

türkiye için dönüm noktası

türkiye son dönemde işid'le mücadele eden koalisyona söylemsel ve pratik destek vermeye başladı. artık geçişlerin durdurulmasında artan bir çaba görünüyor. bunun ötesinde türkiye, işid’e karşı peşmergelerin ve musullu arapların eğitilmesinde rol oynuyor. ayn el arap’ta peşmergelerin ypg’ye yardım için geçişine izin verdi. bağdat’a iki uçak dolusu askerî malzeme gönderdi. bunların hepsi küçümsenemeyecek adımlardır. fakat türkiye’nin işid’le mücadelede daha ileri bir düzey katkıyı nasıl sunacağı konusunda kafa karışıklığı seziliyor. milli savunma bakanı ismet yılmaz “koalisyon olmanın gerektirdiği katkıları yapacağız” derken başbakan davutoğlu askerî operasyona doğrudan dahil olunmayacağını açıkladı. bunun ötesinde musul’un kurtarılmasında şii milislerin oynadığı role dikkat çekerken şehrin bölge sakinleri tarafından kurtarılması gerektiğini söyledi. bu aşamada türkiye’nin musul operasyonuna vereceği katkının koalisyon uçaklarına hava sahasını açmak ve/veya havaalanlarını kullandırmakla sınırlı kalacağı görülüyor. muhtemelen türkiye’nin operasyona muharip güçlerle katılmasını ne abd, ne iran ne de irak istemekte. fakat bu konuda türkiye’yi önemli bir ikilem bekliyor. bir yandan musul’un kurtarılması sadece zamana bağlı hâle geldi. belki 3 ay belki de 1 yıl içinde musul’da büyük bir çatışma gerçekleşecek.

türkiye bunun doğrudan bir tarafı olmak istemiyor. öte yandan tarihsel hinterlandı olarak gördüğü musul’un iran destekli bir hamleyle kurtarılmasını bölgede gelecekteki etkinliği açısından bir kayıp olarak görüyor. aslında türkiye’nin şii milislere yönelik eleştirisinin önceki örnekler ekseninde haklı temelleri bulunuyor. işid’in çıkarıldığı yerlerde büyük bir demografik değişim yaşandığı bir gerçek. fakat musul’un şehri terk eden valisinin yetersiz güçleriyle işid’den alınmasını beklemek hiç gerçekçi değil. türkiye’nin musul konusundaki çıkışı irakla ilişkilerin geliştiği bu dönemde bağdat’ta sessizlikle karşılandı. fakat bu tavrın sürdürülmesi yine bir kararsızlık işareti olarak algılanabilir.

gelinen noktada musul sorunu türkiye’nin işid'le mücadelesinin ötesinde bir etkinlik testi işlevini görecektir. bu operasyondaki tavrı türkiye’nin yerel müttefiklerine güven verebilmesi ve soruna insani yardımın ötesinde reel politik ekseninde ele alabilmesinde dönüm noktası olacaktır. musul’a operasyonun ilk adımı muhtemelen telafer olacak. türkiye ise bu noktada koalisyon içinde hangi ölçekte ve nasıl davranacağının ipuçlarını sergileyecek. belki de türkiye’nin telafer’in kurtarılmasına ciddi bir katkı yapması veya doğrudan dahil olması düşünülmelidir. çünkü musul operasyonu işid sonrası irak’ın ilk günü olacaktır. türkiye’nin buradaki duruşu ise irak, suriye ve hatta ortadoğu genelinde gelecekte oynayabileceği rolün anahtarını oluşturacaktır.

doç. dr. serhat erkmen, ahi evran üniversitesi uluslararası ilişkiler bölümü öğretim üyesi ve 21.yy türkiye enstitüsü ortadoğu ve afrika masası başkanı. ümit özdağ ve sedat laçiner ile birlikte 'irak krizi (2002-2003)' kitabını derleyen erkmen, 21. yüzyılda sosyal bilimler dergisi'nin editörlüğünü yürütüyor.

twitter'dan takip edin: @serhaterkmen

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera'nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.