ocak 2014 sonu itibarıyla, iran, küresel ve bölgesel tutumunda önemli bir değişikliğe gitmeye hazır görünüyordu. cenevre anlaşması'nı müteakiben nükleer programı kapsamındaki en hassas uranyum zenginleştirme çalışmalarını durduran ülkenin, bm genel sekreteri ban ki-moon'dan aldığı davet üzerine - ki tahran tarafından kabul edilen bu davet daha sonra geri alınacaktı - isviçre'deki suriye barış görüşmelerine katılması ve bu bağlamda, bölgede yaşanmakta olan bu en korkunç meselede önemli rol oynaması planlanmaktaydı.

hasan ruhani'nin cumhurbaşkanı seçilmesi ve ardından - iran ve altı ülkenin geçici olarak anlaşmaya vardığı - cenevre anlaşması, ülke içinde aklıselimin ve hatta bölgede yumuşamanın hakim olduğu bir döneme girileceğine dair haklı bir umut yaratmış durumda. bu olumlu gelişmeler, özellikle de mahmud ahmedinejad'ın sekiz yıl süren ve ülkesi açısından yarattığı negatif imajın israil ve onun abd'li müttefikleri tarafından kendi amaçları doğrultusunda suistimal edildiği feci yönetiminin ardından, memnuniyetle karşılanmalı.

cumhurbaşkanı ruhani, "vatandaşların hakları"nı düzenleyen bir ön taslak bile hazırladı ki, bu da, ruhani yönetiminin, iran'ı içinde bulunduğu yapısal meşruiyet krizinden de, ayakta kalmak adına kriz yaratma veya mevcut krizlerden faydalanma eğiliminden de kurtarabileceğine dair ilave bir umut sağlıyor.

iranlılara yönelik yaptırımlar artık bir nebze de olsa hafiflemiş; bölgede bir savaş tehdidi daha bertaraf edilmiş ve iran-abd arasındaki çekişmeye daha kalıcı bir çözüm öngören yol haritasının belirlenmesi yakınken, bahsi geçen olumlu gelişmelerden memnuniyet duymalı. ancak bununla birlikte, iran'ın temel olarak demokrasiden yoksun olduğunu da aklımızdan çıkarmamalı ve milyonlarca iranlının çoktandır hak ettiği o tam demokrasiye giden belirgin yolun anlık politikalar ile gizlenmesine izin vermemeliyiz.

washington ve diğer yerlerdeki israil yanlısı savaş çığırtkanları, iran'da demokrasinin olmamasını kendi saldırgan amaçları için kullanmakta. fakat savaş karşıtı aktivistler, aynı derece kritik olan ülke içi durumu da gözden kaçırmamalı. şayet iran, halk nezdinde meşruiyet sahibi olarak konuşabilirse, abd ve müttefikleri ile yapacağı müzakerelerde diplomatik açıdan çok daha güçlü bir konumda olacaktır. 

ancak söz konusu meşruiyete muhtaç olan iran, halen son derece yaygın ve köklü bir servet ve iktidar mafyası tarafından yönetilen, anayasal açıdan kusurlu bir devlet. işte tam da bu yüzden, iran islam cumhuriyeti tarihi, 1990'lardaki reform hareketi'nden tutun, 2009'daki yeşil hareketi ve 2013 cumhurbaşkanlığı seçimlerine kadar toplumsal ayaklanmalarla dolu.

barışın mevcudiyeti, adaletin eksikliğini haklı kılmıyor. afganistan'dan fas'a, türkiye'den yemen'e, arap ve müslüman dünyası dünya tarihine adını yazdıracak değişimlerden geçmekte ve bu bakımdan, söz konusu ayaklanmaların ne anlama geldiğini net bir şekilde anlamamız şart.

mafya devleti ve kleptokrasi

"13,5 milyar dolar serveti olan bir adama yakışır şekilde siyah bir mercedes 500 sl'si, kolunda da 30 bin dolarlık saat var."

babek zencani'nin şüphe uyandıran serveti öylesine dikkat çekici bir hal aldı ki, sonunda new york times'a bile haber oldu. fakat zencani, buzdağının sadece görünen kısmı. iran'da hiç kimse devletin resmi organlarının haberi, onayı ya da menfaati olmadan bu kadar zengin olamaz.

new york times'ın haberinde şu ifadelere yer veriliyor: "zencani'nin yükselişi ve şimdiki muhtemel düşüşü, iranlı kodamanların gizli ve şaibeli dünyasının kapılarını araladı. söz konusu zenginler, servetlerini en azından kısmen de olsa, iran'ın, nükleer programını engellemek amacıyla getirilen yaptırımlardan kurtulmasına yardımcı olarak elde ettiler."

bir ulusun servetini bu şekilde çalabilmek için çok daha geniş bir yolsuzluk yelpazesine gerek var. sepah, yani iran devrim muhafızları ordusu (idmo), bizzat ülkedeki en önemli ekonomik güç konumunda.

araştırmacı gazeteci akbar ganji, idmo'ya dair şöyle diyor: "şubat 1979'daki devrimin hemen ardından kurulan idmo'nun başlangıçtaki görevi, devrimi 'karşı-devrimlere' karşı korumaktı. bugün ise ülkedeki en güçlü ekonomik oyuncu olarak değerlendiriliyor."

babek zencani, kayıt dışı ekonomiden faydalanan tipik bir iş adamı iken, sepah, hem siyasi, hem de ideolojik sebeplerden dolayı bu işlerin içinde yer alıyor. sonuç ise aynı: bir ulusun serveti, - mecburen – gizlilik ve yolsuzluğa dayanmak zorunda olan bir devleti iktidarda tutmak için harcanıyor.

şayet cenevre anlaşması ve abd-iran ilişkilerinin yumuşama ihtimali, bu gerçeklerin gündemden düşmesi anlamına gelecekse, olası bir barış da kalıcı olmayacaktır. kleptokrasi ve mafya devletinin oluşturduğu bu bileşim, esasen iran'ı halka hesap vermeye yönelik her türlü kurumsal mekanizmadan muaf kılıyor.

köktenciler (osulgara) ve reformcular (eslah-talab) şeklinde ikiye ayrılan seçkinler arasında yaygın bir iç çatışma söz konusu. gerçek veya sahte çekişmeleriyle kamuoyunun belli kesimlerini meşgul ediyor; zaman zaman da demokrasi gösterilerinde bulunuyorlar. diğer taraftan, demokrasiye ait anlamlı kurumlardan hiçbirinin bulunmayışı, alışkanlıkla "demokrasi kültürünün" olmamasına veriliyor. oysa bunun aksine, iran siyasi kültürü, demokratik değişime son derece hazır, fakat kleptokrasi ile mafya devleti arasındaki bu yozlaşmış derin itilaf iktidardaki yerini koruyor.

yeşil hareketi ve gölgesi

bu tür rejimlerin kendine has bir özelliği de her zaman meşruiyete muhtaç olmaları. kendilerini kamuoyunun desteğinin arkalarında olduğuna dair şov yapmak mecburiyetinde hissetmelerinin nedeni de bu. nasıl ki muhammed rıza şah pehlevi, kendisinin büyük kiros ve diğer eski pers hükümdarlarının mirasını devam ettirdiğini göstermek için persepolis çevresinde gülünç diye nitelendirilebilecek gösteriler yapma âdetine sahipti ise, islam cumhuriyeti'nin marazi alışkanlığı da, popülaritesini göstermek için dev mitingler düzenlemek veya periyodik olarak yapılan parlamento ve cumhurbaşkanlığı seçimlerini bu tür iddialarına vesile etmekti.

tüm bu örneklerde, iktidardaki rejim, böyle bir meşruiyetin kaynağının iran siyasi kültüründe kökleşmiş olduğunu gayet iyi bildiğinden, fazlasıyla itiraz ediyor. iran tarihinin 20. yüzyılın tamamında ve hatta halen 21. yüzyılda da büyük ölçüde 1906-1911 anayasa devrimi'nin gölgesinde olduğu öne sürülebilir. benzer şekilde, 1950'li yıllarda muhammed musaddık döneminde iran petrolünün kamulaştırılması da iran tarihi üzerinde bir gölgeleme etkisi yaratmıştı. militan islamcılar tarafından ele geçirilmeden önceki haliyle 1977-1979 iran devrimi de aynı uzayan gölgeler grubundaydı. 

ancak 30 yılı geride bırakan islam cumhuriyeti, bu devrimci gölgelerle olan her türlü muteber bağlantıyı kaybetti. bu gölgeleri 21. yüzyıla taşıyan yeşil hareketi'ni islam cumhuriyeti karşısındaki en ciddi tehdit haline getiren sebep de buydu.

bugün artık islam cumhuriyeti tamamen yeşil hareketi'nin gölgesinde hareket ediyor ve meşruiyetini sürdürmeyi başaramadığı nokta da tam burası.

devlet, kısa bir süre önce "88 ayaklanması ansiklopedisi" (iran takvimine göre yeşil hareketi bu şekilde adlandırılıyor) adı altında dokuz ciltlik zehir zemberek bir eleştiri yayınladı. bu, yeşil hareketi'nin devletin meşruiyetine yönelik en ciddi tehdit olduğunun şimdiye kadarki en açık göstergesiydi. yıllar önce, yeşil hareketi daha yeni başladığı zaman, bunu bastırılmışların dönüşü olarak adlandırmıştım. islam cumhuriyeti'nin ilk yıllarındaki tüm ilişkileriyle, mir hüseyin musavi, bugün islam cumhuriyeti'nin inkar etmeye çalıştığı o kozmopolit kültürün en belirgin işareti. 

farklı siyasi düşüncelerle dolu, uzun ve sorunlu bir geçmişimiz olsa da, modern tarih, meşruiyet konusunda kendi tarz ve yöntemlerini oluşturuyor. iktidardaki rejimin hızla unutturmak istediği tarih, iktidara talip olan herkes için alışılmadık biçimde en çetin meşruiyet çerçevesidir. sembolik güçlerle modern iran tarihindeki diğer dönüştürücü olayları birleştirmesi itibarıyla yeşil hareketi, söz konusu biçimlendirici çerçevenin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir – zira islam cumhuriyeti ve tüm geçmişi, bu hareketin geniş gölgesi altında meşruiyetini kaybetmiştir.

iran'ın üzerinden savaş tehdidinin kalkmış olması olumlu bir gelişme; yaptırımların hafifletilmesi de sıradan iranlılar için daha rahat bir hayat vadediyor. ancak iktidardaki rejim, tahran'da sahip olmadığı – hatta sahipmiş gibi yaptığı – iktidar ve yetkiyi cenevre'de ortaya koyabileceği yönünde asla kendini kandırmamalıdır.

hamid dabaşi, new york'taki columbia üniversitesi'ne bağlı hagop kevorkian kürsüsü'nde iran çalışmaları ve karşılaştırmalı edebiyat alanında öğretim üyeliği yapmaktadır. dabaşi, the fox and the paradox:  iran, the green movement and the usa (tilki ve paradoks: iran, yeşil hareketi ve abd) isimli kitabın da yazarıdır.

bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve al jazeera’nın editöryel politikasını yansıtmayabilir.