16 ocak: iran şahı muhammed rıza pehlevi ve ailesi sürgüne gitti.

1 ocak: ayetullah ruhullah humeyni fransa ve irak’ta geçirdiği 14 yıllık sürgünün ardından ülkesine döndü.

11 şubat: mehdi bezirgan, geçici başbakan olarak göreve başladı.

30-31 mart: düzenlenen referandumda seçmenler, ülkede islami bir cumhuriyet kurulmasına onay verdi. humeyni, 1 nisan tarihini 'allah'ın hükümeti'nin birinci günü ilan etti.

mayıs-haziran: humeyni’ye yakınlığıyla bilinen beş din adamı, islami cumhuriyet partisi’ni kurdu.

14 haziran: anayasanın birinci resmi taslağı yayınlandı. kanunların şeriata uygunluğunu denetleyen kurum olan velayet-i fakih’in konumu bu taslakta yer almadı.

24 ekim: islam'ın devlet yönetimindeki rolüne ilişkin uzun tartışmaların ardından velayet-i fakih'i içeren anayasa, yapılan referadumla onaylandı. aralık ayında yürürlüğe girdi ve humeyni, iran’ın dini lider'i oldu.

4 kasım: öğrenciler tahran'daki abd büyükelçiliği'ni ele geçirdi. rehine krizi 444 gün sürdü.

5 kasım: geçici başbakan bezirgan, rehine krizini protesto etmek için kabinesiyle birlikte istifa etti.

25 ocak: ebu'l-hasan beni sadr, iran’ın ilk cumhurbaşkanı seçildi.

mart- mayıs: iran’ın ilk milletvekilleri seçildi. iran islami cumhuriyet partisi, meclisin çoğunluğunu oluşturdu, ancak özgürlük hareketi de önemli ölçüde temsil edildi. ali ekber haşimi rafsancani, ilk meclis sözcüsü seçildi.

21 mart: iran kültür devrimi başlatıldı. haziran ayında, humeyni’nin üniversiteleri 'islamlaştırma' politikası sebebiyle 20 bin öğretim elemanı işinden oldu.

28 ağustos: uluslararası af örgütü, iran yönetimine devrimden sonraki idam ve hapislere son verme çağrısında bulundu. yaklaşık 1 buçuk yıl içerisinde en az bin kişi idam edildi.

22 eylül: irak, iran’ı işgal etti. iki ülke arasındaki savaş ağustos 1988'e kadar sürdü.

4 şubat: humeyni, iran yönetimindeki din adamlarına yetkilerinin dışına çıkmaması konusunda uyarıda bulunduktan bir hafta sonra siyasetçilere "birbirinizi akrep gibi sokmayın" diye seslendi.

21 haziran: cumhurbaşkanı beni sadr hakkında yargı süreci başlatıldı. temmuz ayında ülkeyi terk etmesinin ardından; iran yönetimi, islami cumhuriyet partisi haricindeki tüm partilere yasak getirdi.

28 haziran: islami cumhuriyet partisi binasının önünde düzenlenen bombalı saldırıda 73 kişi hayatını kaybetti. baş hakim ayetullah muhammed, dört bakan ve 27 meclis üyesinin de öldürüldüğü saldırının sorumlusunun halkın mücahitleri örgütü olduğundan şüphelenildi.

15 ağustos: muhammed ali recai, iran’ın ikinci cumhurbaşkanı oldu, ancak 30 ağustos’ta dönemin başbakanı muhammed cevad bahonar’ın da ölümüne sebep olan suikast sonucu hayatını kaybetti.

2 ekim: son 21 ayın üçüncü, son 10 haftanın ise ikinci cumhurbaşkanlığı seçimi gerçekleşti. ayetullah ali hamaney dört yıllık iki dönem boyunca cumhurbaşkanı olarak görev yaptı.

31 ekim: mir hüseyin musavi başbakan olarak atandı.

10 nisan: eski dışişleri bakanı sadık kutbizade’nin de aralarında bulunduğu yaklaşık bin kişi ayetullah humeyni’ye suikast planladığı gerekçesiyle tutuklandı. işkence altındayken, din ile devletin ayrılmasını savunan muhammed şeriatmedari'nin de suça ortak olduğunu ima eden kutbizade, televizyondaki itirafının ardından eylül ayında idam edildi. şeriatmedari'nin ise tüm dini ünvanları elinden alındı.

15 aralık: ayetullah humeyni, insan hakları ihlallerine karşı tedbir niteliğindeki sekiz maddeyi açıkladı. yargıyı ve devrim muhafızları’nı tutuklama, arama ve el koyma işlemlerinde keyfi davranmama konusunda uyaran humeyni 22 aralık’ta yaptığı açıklamada, "baskı uygulamamalıyız. insanların evlerinin içinde ne olduğunu soruşturmamalıyız" dedi. 28 aralık’ta ise, tahran ve kum savcıları görevden alındı. 1 ocak 1983 tarihinde, devrim mahkemelerinde tasfiyeler yapıldı.

11 mayıs: ayetullah humeyni, hükümet görevlilerinin aralarındaki anlaşmazlıkları çözmeleri yönünde acil bir çağrıda bulundu. 23 ağustos’ta, halk "doğru yola girdikten sonra" din adamlarının siyasetten çekileceğini söyleyen humeyni, 5 ekim’de yaptığı konuşmada din adamlarını, anlaşmazlıkları kışkırtan "şeytanlara" karşı uyardı.

8 aralık: gelecekte ayetullah humeyni'nin veliahdı olacak olan ayetullah ali muntazari, devrimlerin "belli bir ahlaki cesaretten" yoksun olduğu şeklinde eleştiri yaptı ve hükümete reformları hızlandırması için çağrıda bulundu.

nisan: ikinci meclis seçimlerinde sandalyelerin büyük çoğunluğuna islami cumhuriyeti partisi sahip oldu. cumhurbaşkanı ali hamaney ve sol eğilimli başbakan musavi arasındaki bölünme devamlılığını korudu.

5 eylül: iran’ın son şahının oğlu ii. rıza pehlevi, gizli bir yayın aracılığıyla iran’ın asıl hükümdarının kendisi olduğunu bildirerek humeyni rejiminin devrilmesi çağrısında bulundu.

mayıs: ayetullah humeyni, iç çatışmalar sebebiyle islami cumhuriyet partisi’ni dağıttı.

6 şubat: humeyni, devrim muhafızları ile meclis arasındaki anlaşmazlıkları gidermesi ve dini lidere rehberlik yapması amacıyla danışma ve çözüm konseyi’ni kurdu.

mart: ülkedeki ana dini örgütteki bölünme, mücadeleci din adamları derneği isminde popülist ve radikal bir rakibin kurulmasına yol açtı.

nisan: üçüncü meclis seçimlerinde, sol kanattan olan mücadeleci din adamları cemiyeti ile ve din adamlarından oluşmayan islam devrimi mücahitleri gibi örgütler sandalyelerin çoğunluğunu kazandı.

28 mart: humeyni, veliahtı ayetullah muntazari’yi azletti. daha sonraları muhaliflerin başını çekecek olan din adamı, ev hapsine mahkum edildi.

3 haziran: ayetullah humeyni öldü.

4 haziran: ayetullah ali hamaney, iran’ın yeni dini lider'i oldu.

28 temmuz: anayasanın yeniden düzenlenmiş şekli başbakanın yetkilerini kısıtladı ve danışma ve çözüm konseyi'nin kalıcı hale gelmesiyle dini lider'in gücü de artmış oldu.

3 ağustos: haşimi rafsancani, cumhurbaşkanı seçilerek iki dönem boyunca sürdüreceği görevine başladı. ülke yönetimine gelir gelmez, yeniden yapılanma dönemini başlattı.

nisan-mayıs: dördüncüsü düzenlenen meclis seçimlerinde, muhafız konseyi adayları inceleyip, aralarından 30 başvurusunu iptal etti. mücadeleci din adamları cemiyeti, koltukların üçte ikisini kazandı. ali ekber natık nuri, meclis sözcüsü seçildi.

mart-nisan: beşinci meclis seçimlerinde, mücadeleci din adamları cemiyeti, koltukların büyük çoğunluğunu elde etti. cumhurbaşkanı rafsancani’nin yapılanmanın hizmetçileri partisi'nin teknokratları da mecliste yerlerini aldı. natık nuri yeniden sözcü seçildi.

23 mayıs: muhammed hatemi, oyların yüzde 70’ini elde ederek cumhurbaşkanlığı yarışının galibi oldu. böylelikle reform dönemi başladı. 18 örgüt ve parti, 'ikinci hordad cephesi' isimli bir siyasi hareket altında toplandı.

8 temmuz: reformcu selam gazetesinin kapatılma kararını takiben tahran üniversitesi öğrencileri altı gün süren protesto gösterileri düzenledi. binden fazla öğrenci gözaltına alındı.

şubat-mayıs: altıncı kez düzenlenen meclis seçimlerinde, ikinci hordad cephesi 290 sandalyenin yüzde 65’ini kazandı. mehdi kerrubi sözcü seçildi.

nisan: sayıları giderek artan bağımsız basın kuruluşlarına yönelik baskılar neticesinde 16 reformcu gazeteye yasak getirildi.

8 haziran: hatemi yeniden cumhurbaşkanı seçildi.

10 haziran: öğrenciler giderek artan üniversite harçlarını ve üniversitelerin özelleştirilmesini protesto etti. gösteriler daha fazla demokrasi talebine dönüştü. eylemciler, cumhurbaşkanı hatemi’nin kendilerine destek vermediğini savundu.

10 ekim: insan hakları aktivisti ve avukat şirin ebadi nobel barış ödülü’ne layık görüldü.

şubat: muhafız konseyi, aralarında altıncı meclisteki milletvekillerinin de olduğu binlerce reformcu adayın seçimlere katılmasına engel oldu. muhafazakarların kontrolü altında giren yedinci meclisin sözcüsü gulam ali haddad adel oldu.

24 haziran: cumhurbaşkanlığı seçimlerinde muhafazakar eğilimli mahmud ahmedinejad, rafsancani’nin yerine geçti.

27 haziran: hükümetin, yakıtın karne ile dağıtılacağını açıklamasının ardından ülke çapında gösteriler düzenlendi.

mart: muhafız konseyi'nin geniş çaplı engellemeleri neticesinde sekizinci meclis seçimleri muhafazakarlara zafer getirse de, aralarındaki kutuplaşmalar derinleşti. haddad adel’in yerine ali laricani meclis sözcülüğüne getirildi.

12 haziran: ahmadinejad; eski başbakan musavi, eski milletvekili kerrubi ve devrim muhafızları eski komutanı muhsin rezai’yi yenerek ikinci kez cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturdu. seçim sürecinde ilk kez televizyonda tartışmalar yapıldı. yarışta mağlup olan adaylar hile yapıldığını öne sürdü.

13 haziran: muhalif yeşil hareket, teokrasiye karşı, devrimden bu yana en büyük mücadeleyi başlattı. milyonlarca kişi, ülkenin çeşitli kentlerinde iki hafta boyunca "oyum nerede?" sloganlarıyla protesto gösterilerine katıldı.

21 haziran: nida ağa sultan isimli 26 yaşındaki muhalifin öğrencinin kurşunlanarak öldürüldüğü anın bir cep telefonuna kaydedilerek yayılması büyük infial yarattı. öldürülen öğrenci, yeşil hareket’in önemli bir sembolü haline geldi.

29 haziran: kerrubi’nin, kahrizak hapishanesi’nde protestocuların maruz kaldığı ölüm, işkence ve cinsel istismar vakalarını ortaya çıkarmasının ve diğer birinci ağızdan ifadelerin ardından ardından merkez kapatıldı. öldürülenler arasında devrim muhafızları’nın üst düzey yetkililerinden birinin oğlu da bulunuyordu.

1 ağustos: eski cumhurbaşkanı hatemi’nin yardımcısı olan muhammed ali abtahi ve iran islami katılım cephesi lideri muhsin mirdamadi'nin de aralarında bulunduğu reformcu siyasetçiler yargılanmaya başlandı. huzursuzluk çıkarmak ve hükümet karşıtı faaliyet sürdürmekle suçlandılar. televizyonda da yayınlanan beş duruşma sonbahar boyunca devam etti.

18 eylül: yahudilerin kutsal saydığı kudüs günü’nde düzenlenen gösterilerde on binlerce kişi muhalif aday musavi’yi destekledi. eylemciler "canımı gazze ve lübnan için değil, iran için vereceğim" sloganları atarak hükümetin bu iki bölgedeki militanlara verdiği desteği protesto etti. ayetullah hamaney, ramazan ayının son cumasına denk gelen kudüs günü’nün filistinlilerle dayanışmayı temsil ettiğini ilan etmişti.

4 kasım: abd büyükelçiliği’ne yönelik baskının yıldönümünde iran’ın çeşitli kentlerinde toplanan on binlerce kişi "abd’ye ölüm" yerine "diktatöre ölüm" sloganlarıyla eylem yaptı.

19 aralık: muhalif din adamı ayetullah muntazari hayatını kaybetti. kutsal kum şehri dahil olmak üzere iran’ın çeşitli kentlerinde geniş çaplı protesto gösterileri düzenlendi. .

27 aralık: şiiler için kutsal olan aşure günü, şiddet içeren hükümet karşıtı gösterilere dönüştü.

30 aralık: hükümetin görevlendiridiği binlerce güvenlik görevlisi, aşure günü’ndeki muhalif protestolara karşı harekete geçti.

ocak: meclis ve muhafız konseyi, sübvansiyon reformu planına onay verdi.

11 şubat: hükümet yanlıları ve karşıtları devrimin yıldönümünde sokaklara döküldü. ancak güvenlik güçleri, yeşil hareket ile mücadelede geçmişteki gibi başarılı olarak, muhalefetin kitlesel eylem yapmasına engel oldu.

21 temmuz: ayetullah hamaney, dini lider'in iktidarının hz muhammed’in ve on iki imam'ın devamı olduğu yönünde bir fetva verdi.

nisan: istihbarat bakanı haydar moslehi'nin ahmedinejad tarafından görevden alınmasını takiben, ayetullah hamaney'in bakanı göreve iade etmesi üzerine dini lider ile cumhurbaşkanı arasında gözler önünde ender gerçekleşen bir çekişme yaşandı. ahmedinejad 11 gün boyunca hükümet toplantılarına katılmadı.

kasım-aralık: londra'nın iran'a uygulama kararı aldığı sert yaptırımlar sonrası protestocular tahran'daki britanya büyükelçiliği'ne saldırdı. britanya, elçilik çalışanlarının hepsini geri çekti ve iranlı diplomatları da sınırdışı etti.

2 mart: dini lider ile cumhurbaşkanı ahmedinejad'ın destekçileri meclis seçimlerinde karşı karşıya geldi. reformcu grupların boykotu altında gerçekleşen bu seçim 2009'daki büyük kitlesel olayların yaşandığı oylamadan beri ilkti.

14 mart: ahmedinejad, kendisine yöneltilen usulsüzlük iddialarına ilişkin olarak mecliste ifade verdi.

4 mayıs: iran halkı, ilk turda belirlenemeyen 65 sandalyeye oturacak milletvekillerini seçmek için sandık başına gitti.

7 mayıs: iran’da 11'inci cumhurbaşkanının belirleneceği seçimler için adaylar belli olmaya başladı.

17 mayıs: adayların seçime katılması için uygunluğunu denetleyen anayasa muhafızları konseyi üyesi muhammed yezdi, kadınların cumhurbaşkanlığı için yarışmasını anayasaya aykırı buldu.

DOSYA: İRAN - BATI'NIN KORKTUĞU GÜÇ

22 mayıs: iran'da 14 harizan'da yapılacak cumhurbaşkanlığı seçiminde iki önemli ismin adaylığı veto edildi. iran anayasa koruyucular konseyi, eski cumhurbaşkanlarından haşimi rafsancani ile şimdiki cumhurbaşkanı mahmud ahmedinejad'a yakınlığıyla bilinen isfendiyar rahim meşai'nin adaylığını kabul etmedi.

14 haziran: yaklaşık 50 milyon seçmen, dört yıl boyunca görev alacak yeni cumhurbaşkanını belirlemek için sandık başına gitti.

15 haziran: iran'da dönem cumhurbaşkanlığı seçimini, hasan ruhani kazanarak iran'da liderlik koltuğuna oturan yedinci cumhurbaşkanı oldu. 

25 kasım: iran ile bm güvenlik konseyi'nin beş daimi üyesi ve almanya arasında, tahran'ın yürüttüğü nükleer programa ilişkin müzakerelerde geçici anlaşmaya varıldı. isviçre'nin cenevre kentinde varılan uzlaşmaya göre, iran nükleer silah üretme kapasitesine sahip yaklaşık 200 kilogram yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş uranyumu altı ay içinde dönüştürmeyi kabul etti. türkiye, anlaşmayı olumlu bir gelişme olarak karşıladı. 

kaynak: al jazeera