din mensupları arasında mezhepleşme doğal bir süreçtir. önceki kitabi dinler yahudilik ve hristiyanlıkta olduğu gibi islamiyette de üzerinde ittifak edilen ve dinin tartışılmaz esaslarını belirten metin ve ifadelerin yanında, yoruma açık ve farklı anlaşılabilecek metin ve ifadelere de rastlanır. bu tür ikincil metin ve ifadeler mezhebe konu olup, bunların değişik şekillerde yorumlanmasıyla ulaşılan sonuçlar da mezhebi teşkil eder. dinin temel esaslarını reddeden bazı aşırı fırkalar (gulât) dışındaki ehl-i sünnet, mu’tezile, şia veya diğer islam mezheplerinin kabul ettiği farklı düşünceler, bu bağlamda islam dairesi içinde değerlendirilir. 

‘islam mezhepleri tarihi’ alanında son dönemde yazılan eserlerde mezhepler, çoğunlukla üçlü bir sınıflandırmaya tabi tutulur: "itikâdi, siyasi ve fıkhi mezhepler". bu üçlü ayrım, birbirinden kesin olarak ayrılmış düşünce sistemleri ve grupları ifade eden bir tasnif olmaktan çok, öğrenim ve anlama kolaylığı sağlamak amacıyla yapılan bir sınıflandırmadır. zira konu edilen mezheplerin birbirleriyle bağlantıları olup aralarına kesin hatlar çizmek pek mümkün değildir.

1. itikâdi mezhepler: genellikle inançlarla ilgili sabit konuların ikincil unsurlarıyla ilgili yorumlara dayanan düşünce ekolleridir. bizatihi kendisi inanç esası olan kesin bir husus, yorum konusu olamaz. örneğin; allah’ın varlığı, birliği ve hiçbir şeyin ona denk olmaması, islam’da kesin bir inanç konusudur. fakat allah’ın sıfatlarının, zatının aynı yahut gayrı olup olmadığı hususunda, kuran-ı kerim’de kesin ifadeler yer almaz.

kuran-ı kerim'in allah kelamı olduğu, islam inancının başlıca öğelerindendir. lakin müslümanların, allah'ın insanlığa gönderdiği son ayetlerden oluştuğuna inandıkları kuran-ı kerim'in, mahluk olup olmadığı konusunda görüş birliği mevcut değildir. allah’a, peygamberlere ve ahiret gününe iman edilmesinin gerekliliği kuran-ı kerim’de geçmesine rağmen, imanın mahiyeti de tartışmalıdır. keza insanların işledikleri fiillerden sorumlu oldukları kutsal kitap ve hadislerde net biçimde ifade edilmesine rağmen bu fiillerin meydana gelmesinde beşeri irade ile ilahi kudretin ne ölçüde etkili olduğu belirsizdir. bu ve benzeri konulardaki farklı görüşler, itikâdi mezheplerin konusudur.

arabistan yarımadası’nda ortaya çıkan islamiyetin mensupları, kısa zamanda çok geniş bir coğrafyayı hakimiyet altına aldıklarında, önceki dinlerin mensuplarının inanç ve kültürleriyle temas ettiler ve onların daha önce tartıştıkları bazı meseleleri öğrendiler. bu etkileşimle neticesinde inanç seviyesinde bazı problemlerle karşılaşıldı. bu bağlamda gündeme gelen sorunların çözümü için ileri sürülen farklı fikirler de itikâdi mezheplerin içeriğine dahildir.

2. siyasi mezhepler: siyasi mezheplerin kaynağı, imamet yahut hilafet meselesine dayanır. hz. muhammed, medine’ye hicret'in ardından, peygamberliğinin yanı sıra islam toplumunun devlet başkanlığını da üstlenmiş, yaşamının sonuna kadar müslümanlara dini, toplumsal, iktisadi ve siyasi meselelerde izlemeleri gereken en uygun yolları göstermişti. islam inancına göre son peygamber olan hz. muhammed’in vefatıyla birlikte nübüvvet yani peygamberlik kurumunun kapısı kıyamete kadar açılmamak üzere kapanırken, ümmetin idaresi vazifesi bir gündem olarak ortaya çıktı.

islam toplumunun çoğunluğuna göre hz. muhammed, kendisinden sonra ümmetin işlerini kimin üstleneceğine dair kesin bir beyanda bulunmamıştı. bu yüzden halife yahut imam denilen müslümanların yetkili idarecisinin, islam peygamberi tarafından daha önce şahsen belirlenip belirlenmediği tartışma konusu oldu. meşru halife ya da imamın nesebi, taşıması gereken nitelikleri, hz. muhammed’e yakınlığı, seçimle mi yoksa tayinle mi iş başına geleceği gibi meseleler de tartışmanın diğer unsurlarıydı. meşru halife yahut imam olmak için gereken şartlar, halife veya imamın yetkileri vb. konulardaki ihtilaflar, nihayetinde siyasi mezheplerin doğmasına yol açtı.

şii fırkalar nazarında imamet adeta nübüvvetin devamı gibi kabul edildi ve imama peygamberlik sıfatları yüklenmek suretiyle imama inanılması dinin şartı sayıldı. diğer fırkalar, özellikle de ehl-i sünnet ise halife olarak adlandırmayı tercih ettiği müslümanların idarecisini, sadece insanların huzur ve sükûnunu sağlamak için ihtiyaç duyulan toplumsal ve dünyevi bir zaruret şeklinde konumlandırdı. şia ile ehl-i sünnet arasındaki hilafet/imamet merkezli tartışmalar, islamiyetteki mezhepleşmenin temelini oluşturdu.

3. fıkhi yahut ameli mezhepler: hz. muhammed’in yaşadığı dönemde, ashap yahut sahabe adıyla bilinen ilk müslümanlar, kişisel ve toplumsal hayatta karşılaştıkları meseleleri, doğrudan onun yanıt yahut açıklamaları doğrultusunda çözümlüyorlardı. hz. muhammed’in yaşamının sonlarına doğru islam ülkesi genişlemeye başladıkça, uzakta bulunanların karşılaştıkları olaylarda dinin hükmünü nasıl bulacakları sorunu gündeme geldi. 

islam peygamberi, yemen’in fethinden sonra bölgenin idaresiyle görevlendirdiği muaz bin cebel’e, insanlar arasında nasıl ve hangi ölçülere göre hükmedeceğini sormuştu. muaz da hükümlerini önce allah’ın kitabına başvurarak vereceğini, orada bulamazsa allah elçisinin sünneti (uyulması gereken söz ve davranışları) uyarınca hükmedeceğini bildirdikten sonra, her iki kaynakta da bulamadığı takdirde kendi görüş ve kanaatine göre karar vereceğini söylediğinde, hz. muhammed bu yanıttan duyduğu memnuniyeti belirtmişti. bu olay, islamiyette içtihadın (açık bir kuralın bulunmadığı durumlarda karar vericinin kendi görüşleri doğrultusunda hükme varmasının) meşruiyetinin, hz. muhammed tarafından açıkça ortaya konduğunun delili kabul edildi.

islam peygamberinin vefatından sonra müslümanlar arasındaki hukuki meselelerin çözümü, konuyla ilgili ihtisas sahibi olan alimlere (müçtehitlere) bırakıldı. müçtehitler, hakkında kuran-ı kerim ve sünnette kesin hüküm bulunmayan sorunların çözümü için ‘içtihat’ denilen ve kıyas, icma (alimlerin bir konuda görüş birliğine varmaları) gibi yöntemleri içeren metodik bir ilmi çabayı sürdürerek hükme ulaşmaya çalıştılar. müçtehitlerin ilmi seviyeleri, kullandıkları deliller, içtihat usulleri ile bulundukları yerlerin örf ve adetleri birbirinden farklı olduğu için varılan hukuki çözümler de farklılık arz etti. bu farklılaşmalar, islam dünyasında fıkhi yahut ameli mezhepler denilen ekollere dönüştü.

yazılı hukuk metinlerinde bir konu hakkında açık bir hükmün yokluğunda içtihat, dini veya beşeri olsun her hukuk sisteminin mecburen benimsediği bir usuldür. muaz hadisesinde görüldüğü üzere, hz. muhammed de yaşadığı dönem içinde hakkında delil bulunmayan konularda, kitap ve sünnetin ilkeleri temel alınarak bir sonuca ulaşılmasını onaylamıştır. sonraki yüzyıllarda islam toplumunun büyüyüp gelişmesine paralel şekilde, günümüzde de mensupları bulunan değişik fıkhi yahut ameli mezhepler ortaya çıktı. ehl-i sünnet anlayışına göre, müslüman nüfusun çoğunluğunun izlediği hanefi, şafii, hanbeli ve maliki fıkıh okulları, 'dört hak mezhep' pozisyonundadır.

itikâdi ve siyasi mezhepler, günümüz literatüründe ‘islam mezhepleri tarihi’ disiplini tarafından incelenir. fıkhi mezhepler ise 'fıkıh tarihi' disiplininin araştırma konusudur.

islam mezhepleri

'islam mezhepleri' başlığını taşıyan bu dosya çalışmanın hedefi, doğrudan ‘islam mezhepleri tarihi’ disiplini altında incelenen itikâdi ve siyasi mezhepler hakkında okuyucuya bilgi verilmesidir. çalışmada, bilhassa orta doğu ile alakalı haberlerde hemen her gün karşılaşılan mezhep isimlerinin teori ve pratikte neye tekabül ettiğini ortaya koyabilmek için, alanında uzman ilim adamlarının eserlerinde yer alan genel kabul görmüş bilgiler ve yorumlar esas alınmaktadır.

son derece titiz bir araştırma ve yazma sürecinin ürünü olan 'islam mezhepleri' dosyası hazırlanırken, ‘herhangi bir mezhebi ötekileştirmek veya yegane doğru sayıp merkezileştirmek' gibi yönlendirici ve tarafgir bir tavırdan kaçınmak için azami gayret gösterilmiştir. 

bu doğrultuda dosyamız kapsamında ele aldığımız islam mezhepleri, ana hatlarıyla ortaya çıkış tarihleri ve birbirleriyle ilişkileri bağlamında şöyle sıralanmaktadır:

i. hariciyye

ii. şia (şiilik)

a. zeydiyye / b. imamiyye (ca'feriyye) / c. ismailiyye / d. gâliyye yahut gulât

iii. dürzilik

iv. nusayrilik

v. alevilik

vi. bâbiyye (bâbilik)

vii. bahâiyye (bahâilik)

viii. mu'tezile

ix. ehl-i sünnet (sünnilik)

a. selefiyye (selefilik) / b. maturidiyye / c. eş'ariyye

x. mürcie

xi. vahhabilik

xii. kadiyaniyye (ahmediyye)

xiii. yezidilik 

kaynaklar: islâm mezhepleri tarihi, ed. hasan onat, sönmez kutlu, grafiker y., ankara, 2012. 

islam düşünce tarihinde mezhepler, m. saffet sarıkaya, rağbet y., istanbul, 2011.

başlangıçtan günümüze islam mezhepleri tarihi, mustafa öz, ensar y., istanbul, 2011.

mezhepler tarihi ve terimleri sözlüğü, mustafa öz, ensar y., istanbul, 2012.

mezhepler tarihi sözlüğü, cevad meşkûr, ankara okulu y., ankara, 2011.