türkiye cumhuriyeti'nin otuz yılı aşkın süredir çözüm aradığı kürt sorunu'nun silahlı aktörü kürdistan işçi partisi'nin (partiya karkerên kurdistan - pkk) kurucu lideri abdullah öcalan, 1999 yılından bu yana istanbul yakınlarındaki imralı adası'nda bulunan cezaevinde hapis yatıyor. öcalan, gerek kürt siyaseti gerek örgütün dağ kadroları tarafından, halihazırda meselenin diyalog yöntemiyle çözümünün sağlanması sürecinin kilit pozisyonunda görülüyor.

pkk öncesi günleri

1949 yılında şanlıurfa'nın halfeti ilçesi'ne bağlı ömerli köyü'nde doğan öcalan, ankara'da tapu ve kadastro meslek lisesi'nde eğitim gördü. mezun olduktan sonra diyarbakır'da kadastro memurluğu yapmaya başladı. diyarbakır'daki birçok tapuda halen öcalan'ın imzası bulunuyor. taraftarlarınca serok (önder) olarak anılan pkk liderinin o günlerine dair bilgiler arasında rüşvet aldığı söylentileri dikkat çekiyor. köylülerden bazı işlemler karşılığında 10 bin tl rüşvet aldığı öne sürülüyor. yıllar sonra kendisine bu olay hatırlatıldığında öcalan, söz konusu parayı örgüt kurmak için kullandığı şeklinde bir yanıt vermişti.

öcalan, 1971'de bakırköy tapulama müdürlüğü'ne atanınca istanbul'a gitti. istanbul üniversitesi hukuk fakültesi'ne kaydolan öcalan, aynı yıl kaydını ankara üniversitesi siyasal bilgiler fakültesi'ne aldırdı. ankara siyasal'a girişi, tapu memuru öcalan'ı silahlı bir örgütün kurucu liderliğine taşıyacak yolun dönüm noktasıydı.

ankara'daki siyasi arayışlarına devrimci doğu kültür ocakları'nda (ddko) başlayan öcalan, 1970 başında mahir çayan ve arkadaşlarınca kurulan türkiye halk kurtuluş cephesi (thkp/c) örgütünde faaliyette bulundu. 1972'de çayan ve ekibinin güvenlik güçlerinin operasyonunda öldürülmelerini protesto ettiği, ayrıca doğu perinçek ve arkadaşları tarafından çıkarılan şafak dergisini dağıttığı gerekçesiyle gözaltına alındı. 7 ay boyunca ankara'daki mamak askeri cezaevi'nde tutuklu kaldı.

beraber yakalandığı arkadaşları ceza alırken öcalan'ın, dönemin ankara sıkıyönetim komutanlığı askeri savcısı baki tuğ'un talebiyle serbest bırakıldığı iddiası, onun devletle bağlantısı tezini kanıtlamak için en sık başvurulan unsurlardan biridir. öyle ki beraber yakalandığı herkes hapis cezasına çarptırılırken öcalan'ın kurtulmasının nedeni sorulduğunda tuğ'un, "bana yukardan talimat geldi" dediği söylenir.

kesire yıldırım ile evliliği

öcalan'ın resmi nikahlı yegane eşi kesire yıldırım'dır. 21 ekim 1951'de doğan kesire yıldırım, elazığ'ın karakoçan ilçesi'nde, cumhuriyet halk parti (chp) destekçisi olarak bilinen ve 2. dünya savaşı'nın ardından tunceli'nin mazgirt ilçesi'nden gelip karakoçan'a yerleşen yıldırım ailesinin en büyük kızıydı. yıldırımlar, 1925 şeyh sait ve 1938 dersim isyanlarında devletin yanında yer almışlardı. kesire yıldırım, elazığ öğretmen okulu'nu bitirdikten sonra 1973'te karakoçan'a bağlı yeniköy ilkokulu'unda vekil öğretmenlik yaptı. 1974'te ankara üniversitesi basın yayın yüksek okulu'nu kazandı.

üniversitede sol gruplarla temas kuran yıldırım, öcalan ve apocular denen grubun üyeleriyle 1975'te tanıştı. kesire yıldırım ile öcalan, 24 mayıs 1978 günü ankara gençlik parkı nikah salonu'nda evlendiler. on yıl süren bu beraberlik, yıldırım'ın 1988'de öcalan'dan ayrılmasıyla noktalandı.

pkk'nın kuruluşu

kürt sorunu, 70'lerin sonunda sol hareket bünyesinde kendine alan bulmuştu. cezaevinden çıktıktan sonra kürt hareketini örgütlemeyi amaçlayan öcalan, silahlı mücadele fikrini savundu. bu doğrultuda faaliyet alanını doğu ve güneydoğu anadolu bölgesine taşıdı. 1978'de başlatılan silahlı hareketle adını apocular veya uko'cular (ulusal kurtuluş ordusu) olarak duyurmaya başlayan grup, diyarbakır'ın lice ilçesi fis köyü'nde 27 kasım 1978'de yaptıkları toplantıyla örgütlenmelerinin isminin pkk olmasına ve kurulacak partinin tüzük ve programının hazırlanmasına karar verdi.

marksist-leninist çizgide bağımsız bir kürt devleti kurmayı amaçlayan örgütün liderliğini yürüten öcalan, 12 eylül 1980 darbesi'nden kısa süre önce türkiye'den ayrılarak suriye'ye yerleşti. öcalan'ın darbeden hemen öncesinde yurdu terk etmesi halen tartışılır. kimi devlet yetkililerinin öcalan'a, ülkeden bir an önce ayrılma tavsiyesinde bulundukları söylenir.

1980 sonrasında ülkede oluşan sıkıyönetim ve baskı rejiminden kaçan kürtlerin bir kısmı avrupa'ya sığınırken, bazıları da pkk'ya katılmıştı. pkk bünyesine dahil olanların büyük kısmı suriye, lübnan ve filistin'deki kamplarda silahlı eğitimden geçti. 1984'te diyarbakır cezaevi'nden çıkan muhalif kürtler, kitleler halinde dağa çıkarak pkk'ya katıldı.

1987: pkk'nın en kanlı yılı

pkk'nın düzenlediği ilk kongrede örgütü kuzey irak'a doğru genişletmeyi başaran öcalan, ikinci kongrenin ardından da örgüte ilk kez silahlı eylem talimatı verdi. 1984 yılı itibarıyla kamplardaki üyelerini gerilla savaşına hazırlayan örgüt, siirt'in eruh ve hakkari'nin şemdinli ilçelerine eşzamanlı baskınlar düzenledi. öcalan'ın emirleriyle özellikle hakkâri, mardin ve siirt illerini kapsayan bölgedeki askeri hedeflere düzenlenen silahlı eylemlerle çatışma süreci başlatıldı.

öcalan liderliğindeki pkk, 1980'lerin sonundan itibaren eylemlerini yoğunlaştırdı. öcalan'a atfedilen ve hakkındaki iddianamede yer alan şu ifade, pkk'nın eylemlerinin şiddeti açısından dönüm noktasıydı: "dep'e (demokrasi partisi) oy vermeyenin tavuğunu bile öldürün". bu sözler sonrasında 1987 yılında türkiye, pkk'nın katliamlarıyla sarsıldı. pkk'lıların köyleri basarak kadın ve çocukları dahi öldürdüğü saldırılar, türk kamuoyunda "bebek katili öcalan" imajının doğması ve yerleşmesine sebebiyet verdi.

pkk, 90'lı yıllar boyunca türk silahlı kuvvetleri'ne karşı dönem dönem ateşkes ilan ettiğini açıklasa da mutlak bir silahlı mücadele içerisinde kaldı. örgüt; 1993 ilkbaharında ilk kez ateşkes imzaladı. daha sonra ateşkesin, dönemin cumhurbaşkanı turgut özal'ın isteğiyle gerçekleştiği öğrenildi. özal, aralarında gazetecilerin de yer aldığı bazı isimleri öcalan'a göndererek ateşkes ilan etmesini sağlamıştı. ateşkes, 24 mayıs 1993'te birliklerine giden 33 silahsız askerin bingöl-elazığ karayolunda pkk tarafından öldürülmeleriyle son buldu. 

'33 er olayı', öcalan ile örgütün diğer önde gelen isimleri arasında çatlak olduğunu ilk kez kamuoyuna gösterdi. 1998'de türk güvenlik güçlerinin kuzey irak'ta düzenlediği operasyonla yakalanan örgütün iki numaralı ismi şemdin sakık, o saldırının doğrudan öcalan'dan gelen emirle yapıldığını söyledi. sakık, eyleme avrupa ülkelerinden şiddetli tepki gelmesi nedeniyle öcalan'ın, daha önce üstlendiği talimatı kabul etmeyerek sorumluluğu kendisine yüklemeye çalıştığını öne sürdü. pkk'nın üst düzey yöneticilerinden murat karayılan ise 2011'de yayımlanan bir savaşın anatomisi başlıklı kitabında, infaz emrini sakık'ın kendi başına aldığını ifade etti.

öcalan, pkk'nın silahlı ve siyasi faaliyetlerini, 1998 sonbaharına kadar fiilen suriye'den sürdürdü.

suriye'den çıkarılması

pkk liderinin yakalanarak türkiye’ye getirilmesi, üç aylık bir diplomatik baskı ve abd istihbaratıyla ortak operasyon sayesinde gerçekleşti. ekim 1998'de dönemin hükümeti, öcalan'ı topraklarında barındırmaması konusunda şam'a baskısını arttırdı. 9 ekim 1998'de suriyeli yetkililer tarafından sınır dışı edilen öcalan, önce yunanistan'a gitti. atina'nın iltica talebini kabul etmemesi üzerine daha sonra rusya'ya sığındı. 

milli istihbarat teşkilatı (mit), öcalan'ın suriye’den ayrıldığı ve rusya'da barındığını belirlemişti. ankara hemen moskova ile temasa geçerek pkk'nın başındaki ismin teslim edilmesini istedi ama beklediği yanıtı alamadı. dönemin rusya ankara büyükelçisi aleksander lebedev, öcalan’ın ülkelerinde olmadığını açıkladı. türkiye, öcalan'ın iade edilmesi için rusya'ya nota verdi.

burada 30 gün geçiren öcalan, rusya parlamentosu'ndan sığınma hakkı elde etti. ancak diplomatik baskılara dayanamayan rusya, öcalan'ı italya'ya gönderdi. italyan makamları, türkiye'ye iade edilmeyeceği garantisi vererek pkk liderinin iltica işlemlerini başlattıysa da sahte pasaport taşımaktan dolayı onu tutukladı. büyük yankı uyandıran olay, roma'nın öcalan'ı iade edeceğine dair ankara'nın ümitlerini boşa çıkardı. italya adalet bakanlığı müsteşarı franco carleone, "italyan hükümeti, ölüm cezasıyla karşı karşıya olan birini iade edemez" açıklamasıyla türkiye'nin talebini reddetti.

ankara'da roma'ya karşı büyük tepki oluşurken, ülke genelinde italyan mallarına karşı ekonomik boykot başladı. italya aleyhinde büyük gösteriler düzenlendi. italya'da bir eve yerleştirilen öcalan, abd'nin devreye girip baskı uygulaması üzerine avrupa'nın birçok ülkesinde 'istenmeyen kişi' haline geldi. bu süre zarfında mahkemeye çıkan öcalan, sorgusu sırasında italyan hakimlere, gerçekleştirdiği eylemlerden dolayı pişmanlık duyduğunu söyledi. öcalan'ın cezasını, 'sağlık durumu ve kaçmayacağı yönündeki kanaat' gerekçesiyle ev hapsinde geçirmesine karar verildi. fakat türkiye'nin giderek artan diplomatik baskısı nedeniyle çözüm arayışına giren italya, pkk liderinin zorunlu ikamet kararını kaldırdı. 65 gün sonra italya'yı terk etmek zorunda kalan öcalan, gidebileceği tüm ülkelerden tek tek olumsuz yanıt aldı. 

kenya'da yakalanması

izini kaybettirmeye çalışan öcalan'ın bir süre yunanistan'da barındığı, ardından yunanistan'ın nairobi büyükelçiliği'ne gittiği tespit edildi. öcalan'ın kenya'nın başkentinde telefonla konuştuğu ve sesinden yerinin tespit edildiği çokça konuşuldu. 14 şubat 1999'da kenya güvenlik güçleri, yunanistan büyükelçisi'nin ofisini ve konutunu kuşattı. öcalan'ı daha fazla barındıramayacağını anlayan yunanistan, pkk liderine istediği ülkeye gitmek üzere büyükelçilikten ayrılması gerektiğini tebliğ etti.

abd'nin dış istihbarat birimi merkezi haberalma örgütü (cia) ve mit'in ortak operasyonuyla 15 şubat 1999 günü nairobi havalimanı'nda yakalanan öcalan, türk güvenlik güçlerince özel bir uçağa bindirildi. uçakta onu "memlekete hoş geldin" diyerek karşılayan yüzleri maskeli mit görevlilerine, "türk devletine hizmet etmeye hazırım" cümlesiyle karşılık verdi. öcalan'ın bu sözleri, pkk üyeleri ve örgütü destekleyen kitlelerde şaşkınlık yaratacaktı. 16 şubat 1999 sabah 03.00 sularında türkiye’ye getirilen öcalan, önce bandırma, oradan da yargılanacağı ve hapsedileceği imralı adası'na götürüldü. dönemin başbakanı bülent ecevit, pkk liderinin yakalandığını sabah saatlerinde türkiye’ye duyurdu.

yargılanma süreci

öcalan’ın yargılanması 31 mayıs 1999’da imralı adası'nda kurulan özel mahkemede başladı; dava dokuz duruşmada tamamlandı. ankara 2 no’lu devlet güvenlik mahkemesi’nin yürüttüğü dava sonunda öcalan hakkında şu hüküm verildi: "kurduğu silahlı pkk örgütünü verdiği emir ve talimatlarla sevk ve idare ederek, devletin hakimiyeti altında bulunan topraklardan bir kısmını devlet idaresinden ayırmaya matuf eylemleri gerçekleştirdiği sabit görüldü".

türk ceza kanunu'nun 'vatana ihanet' suçunu düzenleyen 125. maddesi uyarınca hakkında idam cezası verildi. türkiye'nin avrupa birliği'ne uyum yasaları gereği -bu yasalarda dönemin koalisyon hükümetinde yer alan milliyetçi hareket partisi'nin (mhp) de imzası vardı- idam cezasını kaldırması üzerine öcalan hakkındaki idam hükmü, ağırlaştırılmış müebbet hapse çevrildi. mahkemenin gerekçeli kararında, 'öcalan'ın, eylemlerinin şiddeti, yoğunluğu ve sürekliliği ve içinde bebek, çocuk, ihtiyar ve kadınların da bulunduğu binlerce insanın öldürülmüş olması ve ülke genelinde ciddi tehlike oluşturması nedeniyle cezai sorumluluğu azaltan maddelerden yararlanmasının uygun görülmediği' açıklandı.

oslo'da çözüm arayışı

imralı adası'nda, sadece kendisine tahsis edilen yüksek güvenlikli cezaevinde tutulan öcalan'ın, kürt sorunu'nun çözümü ve pkk'nın silah bırakması için zaman zaman devlet temsilcileriyle görüştüğü kamuoyunda sık sık gündeme geldi.

örgüt üzerinde halen büyük oranda etkinliği bulunan öcalan, son yıllarda kürt siyasetçiler tarafından çözümün adresi olarak gösteriliyor. öcalan ile mutabakata varmadan pkk'nın silahsızlanmasının ya da müzakere masasına oturmasının mümkün olmadığı, 12 haziran 2011'deki genel seçiminin ardından daha güçlü şekilde gündeme geldi. bu yaklaşım, kamuoyunda görece normal karşılanır hale gelse de 'çözüm süreci' resmen başlayana kadar öcalan ile ara ara görüşüldüğü resmen doğrulanmadı.

13 eylül 2011 günü dicle haber ajansı'nın internet sitesinde yayımlanan bir ses kaydı, adalet ve kalkınma partisi (akp) hükümetini bu görüşmeleri kamuoyu ile paylaşmak zorunda bıraktı. kayıt, o sırada başbakanlık müsteşar yardımcısı olan hakan fidan'ın da yer aldığı bir mit heyetinin, pkk yöneticileriyle norveç'in başkenti oslo’da bir araya geldiğini ortaya koyuyordu. aynı ses kaydı, mit görevlilerinin ayrıca imralı adası'na giderek öcalan ile görüştüklerini açığa çıkarıyordu. ses kaydının yayımlanmasından sonra başbakan recep tayyip erdoğan, mit görevlilerini, meseleye çözüm arayışı için bizzat kendisinin görevlendirdiğini açıkladı.

ev hapsi tartışmaları

2012'ye gelindiğinde, pkk'lı ve iddianameye göre çatı örgüt olan kck'ya üyelikten yargılananların, başta öcalan'a ev hapsi olmak üzere bir dizi taleple açlık grevi başlatması, öcalan'ın tutukluluğu hakkındaki tartışmaları gündeme getirdi. barış ve demokrasi partisi'nin (bdp) de destek verdiği eylemler, 12 eylül 2012'de başladı ve 68 gün boyunca devam etti. bdp eş genel başkanı selahattin demirtaş, eylemin ancak öcalan'ın çağrısıyla sona erebileceğini ifade etti.

başbakan erdoğan, imralı’da cezası infaz edilen öcalan’ın ev hapsine alınmasının mümkün olmadığını söyledi. ülke çapında düzenlenen eylemler, hükümetin anadilde savunma hakkı konusunda adım atmasını tetiklese de, öcalan'ın durumunda değişiklik yaşanmadı. pkk liderinin sağlık durumunun kötü olduğu, zehirlendiği yönündeki iddialar zaman zaman yandaşlarını sokağa döktü. örgüt yıllarca bu iddiaları yandaşlarına eylem yaptırmak amacıyla kullandı. fakat yapılan tetkiklerde öcalan’ın sağlık durumunun iyi olduğu belirlendi. öcalan’ın cezaevi şartları da eylemlere bahane oldu. sempatizanları öcalan’ın küçük hücrede tutulduğundan şikayet ettiler. öcalan’ın yeri iki kez değiştirildi.

öcalan yeniden muhatap

2013'ün ilk günlerinde, mit görevlilerinin öcalan ile görüştüğü gündeme geldi. bir süredir 'imralı' ile görüşüldüğünü açıklayan başbakan erdoğan’ın siyasi başdanışmanı yalçın akdoğan, öcalan'ın kürt sorunu'nun çözümünde hâlâ en önemli aktör olduğunun altını çizdi. ardından 1 ocak 2013 itibarıyla türk medyasında, mit müsteşarı fidan'ın 16 aralık 2012'de imralı'ya gittiği, ekim 2012'de başlayan süreç çerçevesinde daha önce iki kere mit müsteşar yardımcısı seviyesinde gerçekleştirilen toplantıların, bu tarihten itibaren fidan ile öcalan arasındaki görüşmelere dönüştüğü yönünde haberler çıkmaya başladı.

bu bilgiler, başbakan erdoğan'ın kasım 2012'deki, "imralı ile ilgili olarak çeşitli enstrümanları kullandığımız zaman, burada genelde kullanılan mit'tir; onlar görüşme yapabilir. bunda sakınca görmüyoruz. çünkü asıl olan sorunu çözmektir" sözlerini doğrular nitelikteydi. görüşmelerin yapıldığının açıklanmasından bir gün sonra, bdp batman milletvekili ayla akat ile bdp'nin desteğine sahip bağımsız mardin milletvekili ahmet türk de öcalan ile bir araya geldi.

ikinci imralı görüşmelerine bdp milletvekilleri sırrı süreyya önder, altan tan ve pervin buldan katıldı. görüşme sonrasında öcalan tarafından bdp, kck ve pkk’nın avrupa temsilciliği’ne üç ayrı mektup hazırlandı. avrupa ve kandil’e mektuplar bdp’li milletvekilleri tarafından götürüldü. kandil’e gönderilen mektupta öcalan'ın, "ne savaşmayı biliyorsunuz ne de barışmayı. silahlı mücadele dönemi bitti. bu şekilde savaşarak bir yere varılamaz. size sunduğum yol haritasını tartışın ve çatışmasızlık sürecini başlatalım" dediği belirtildi.

15 mart'ta karayılan, fırat haber ajansı'na (anf) yaptığı açıklamada mektuba yanıt verdiklerini belirterek şunları söyledi: "daha önceden de ifade ettiğimiz bazı kaygıları taşımakla birlikte, işler ters dönerse bölgesel avantajları ve taktik performansın başarı kazanabileceğine olan inancımızı da korumakla birlikte, önderliğimizin ortaya koymuş olduğu stratejik perspektifin daha doğru olduğunu, buna çok güçlü bir biçimde katılmanın kararlaşması ve iradeleşmesi oy birliğiyle gerçekleşmiştir".

pkk liderinin, 23 şubat 2013 günü önder, tan ve buldan ile gerçekleştirilen üçüncü görüşmenin tutanaklarının basına sızdırılması, öcalan'ın süreçle ilgili düşüncelerinin kamuoyuyla paylaşılmasını sağladı. tutanaklara göre öcalan, sürecin devamı için hükümetin somut adımlar atması gerektiğini vurguluyordu.

öcalan, 21 mart 2013 nevruz kutlamalarında gönderdiği mektupla, pkk'ya sınır dışına çekilme talimatı vererek 30 yılı aşan savaşın bitebileceğinin somut işaretlerini, alanda toplanan yüz binlerce kürt’e ve elbette masanın diğer tarafında oturan türklere verdi. öcalan ile bdp ve halkların demokratik partisi (hdp) heyetleri arasındaki görüşmeler devam ediyor.

kaynak: al jazeera ve ajanslar