charlie hebdo dergisine 7 ocak 2015 günü düzenlenen saldırı, dünya genelinde iki konuda tartışmaları alevlendirmiş gözüküyor:

i) ifade özgürlüğü ile dinin, özellikle de islam'ın kutsallarına saygı arasındaki ilişki.

ii) islam'ın kutsal şahsiyetlerinin şu ya da bu şekilde resmedilmesine karşı müslümanların gösterdikleri tepkinin islami açıdan kaynağı.

charlie hebdo saldırısının doğu'da ve batı'da islamofobik çevrelere altın tepside bir fırsat sunduğu ve 11 eylül 2001 hadisesi sonrası batı dünyasında ivme kazanan islam ve müslümanlar karşıtı söylem, tutum ve tavırlara yeni bir motivasyon kazandırdığı bir gerçek. bunu, olayın ardından avrupa'daki müslümanlara, başta cami ve mescitler olmak üzere islami kurumlara yapılan saldırıların artması ve pegida gibi nispeten marjinal oluşumlara desteğin yükselmesinden anlamak mümkün.

batılı bazı dini ve siyasi liderlerin, müslümanlara yönelik dışlayıcı tavırları kınayan, islam’ın kutsal değerleri ve figürlerinin hicvedilmesini eleştiren, islam kutsallarına saygı duyulması gerektiğini vurgulayan sağduyulu yaklaşımları kamuoyuna yansıyor. ancak diğer yandan, başta seküler çevreler olmak üzere birçoklarının, "ifade özgürlüğü" kavramı etrafında adeta yeni bir dogma oluşturdukları ve o dogmanın tartışılmazlığı ve sınırsızlığından hareketle, müslümanlar neye nasıl inanırlarsa inansınlar her türlü islami değer ve şahsiyetin resmedilip hicvedilmesinin meşruiyetini savundukları görülüyor. yerinde bir ifadeyle, seküler dünyanın tanımını yapıp sınırlarını çizdiği kutsal bir alanın korunması uğruna dinin/islam'ın kutsalına saygısızlık, ifade özgürlüğü bağlamında değerlendiriliyor.

kuşkusuz bu tutum, başta farklılıkların bir arada barış içinde yaşamaları olmak üzere, dünya barışına bir katkı sağlamayacak. aksine, islamofobik algı ve kabullerin dışavurumu olarak özellikle batı dünyasında islam ve müslüman karşıtı tutum ve tavırları artıracak.

hz. peygamber resmedilebilir mi?

charlie hebdo saldırısı vesilesiyle islam'ın kutsal şahsiyetlerinin şu yada bu şekilde resmedilmesine müslümanların gösterdikleri tepkinin dinsel temellerini sorgulayan yaklaşımlara rastlanıyor. dahası hz. muhammed'in resmedilmesine karşıtlığın son birkaç yüzyılda ortaya çıkan bir durum olduğu, oysa kabaca 18. yüzyıla kadar hz. peygamber'in bir şekilde resmedildiğini ileri sürürek müslümanları bu konudaki tutumlarını gözden geçirmeye davet eden görüş ve yorumlar da dikkat çekiyor.

öncelikle hz. muhammed'in, başta minyatür sanatında olmak üzere, miraçnameler ve siyer kitapları gibi bazı tarihsel metinler ve eserlerde 13. yüzyıldan itibaren zaman zaman resmedildiği fakat bunun, sadece belirli bölgelerde görülen marjinal bir husus olarak kaldığı ve müslümanların geneli tarafından kabul edilip benimsenen bir durum olmadığını ifade etmek gerekir. bu arada bazılarınca dile getirilen; hz. muhammed'in resmedilmesi konusunda yakın zamanlara kadar bir yasağın söz konusu olmadığı, yasağın son dönemlerde ortaya çıktığına yönelik yaklaşımın da gerçeği yansıtmadığını belirtmekte yarar var.

islam'da kutsal değer ve şahsiyetlerin resmedilip resmedilemeyeceği konusundaki tartışmalarda ve tarihsel süreçte ortaya çıkan çeşitli malzemeleri değerlendirmede göz önünde bulundurulması gereken iki husustan bahsedilebilir:

1) islam'ın temel referanslarından hareketle konuya bakmak.

2) islam tarihinin ilerleyen dönemlerinde islam geleneğine bir şekilde etki eden islam dışı kültürel unsurların ve bunlarla etkileşime giren heterodoksal akımların bu konuda oynadığı rolü dikkate almak.

islam'ın temel referanslarından hareketle baktığımızda; islam sıradan/profan varlıkların kutsallaştırılmasına karşı çıkar. örneğin; insanlar tarafından üretilen bazı suretler, timsaller ya da doğal nesnelerin kutsallaştırılmasını ve onlara metafizik bir güç atfedilmesini sapkınlık olarak görür. bu bağlamda islam, metafizik ya da doğal varlıkların çeşitli şekillerde tasvir edilerek tapınma objesi olarak kullanılmasına dayalı paganizmi şiddetle reddeder. ayrıca kutsalın herhangi bir nesne ya da sıradan varlıkla özdeşleştirilmesi, benzeştirilmesi ya da temsil edilmesini de kabul etmez. nitekim allah'ın mutlak aşkınlığından hareketle, o'nun var olan hiçbir şeye benzemezliğini vurgular.

islam, kutsal bir varlık olarak allah ile irtibat kurmanın ancak o'nun insanlığa yönelik mesajıyla irtibat kurmak ve o'nun her daim hazır ve nazır olduğunu kavrayıp yalnız o'na yönelmekle mümkün olabileceğinin altını çizer. bu sebeple, başta metafizik değerler olmak üzere, kutsal varlıkların insan biçimli (antropomorfik), insan nitelikli (antropopetik) ya da hayvan biçimli (zoomorfik) şekil ve tasvirlere indirgenmesi islam'da tevhid akidesine aykırı olarak görülür. bu yönüyle islam, yalnızca klasik politeist-pagan geleneklerden değil hıristiyanlık ve budizm gibi dinlerden de ayrılır.

islam'da peygamberlerin resim ya da tasvirinin yapılıp yapılmaması konusunda da yine islam'ın temel referanslarından hareketle ve islam'ın kutsal kavramı doğrultusunda bir yaklaşım müslümanlar arasında egemen olmuştur. buna göre, her ne kadar birer insan olsalar da vahye muhatap olmaları ve risalet görevleri nedeniyle peygamberler kutsal şahsiyetlerdir; dini tebliğ eden, risalet görevleri çerçevesinde korunan ve yaşamlarıyla rol model olan seçkin kişiliklerdir peygamberler.

dolayısıyla peygamberlerin resim, timsal ya da suretlerinin yapılmasının, onların kutsiyetlerine zarar vereceği düşünüldüğünden buna karşı çıkılmıştır. peygamberlerin kutsiyetiyle irtibatın, onların tebliğ ettikleri mesaj ve bu mesajı anlayıp yaşama konusunda ortaya koydukları örnek yaşantıyla irtibatla mümkün olduğu kabul edilmiştir. bu yaklaşım, islam geleneğinin ana çizgisi olarak müslümanların kahir çoğunluğu tarafından kabul edilip sürdürülmüştür. bu yüzden islam tarihi boyunca müslümanlar, hz. muhammed'in fiziki ve insani özelliklerini anlatan ifadelerin kaligrafik sanatla aktarılmasını tercih etmiş ve böylece hilyeler ortaya çıkmıştır.

figür meselesi ve heterodoksal akımlar

kutsal olmayan, sıradan herhangi bir nesnenin ya da objenin sureti, timsali ya da resminin yapılması konusunda ise bazı görüş farklılıkları olmakla birlikte müslümanlar bunun mümkün olduğunu kabul etmişlerdir. hatta bu konuda, sebe suresi'nin 13. ayeti gibi, kur'an-ı kerim'de yer alan bazı ifadeleri de delil olarak kullanmışlardır. resim sanatına tamamen karşı çıkan ve bazı hadislerle bunu desteklemeye çalışan görüşler ise fazla taraftar bulamamıştır.

hz. ayşe'nin odasına astığı hayvan figürleri barındıran perdeyi hz. peygamber'in kaldırmak istemesi ve bunun üzerine hz. ayşe'nin perdenin kumaşından yastık yapması rivayetinde olduğu gibi; hz. peygamber'in resimli nesnelerin asılmasına karşı çıkması, yine bazı rivayetlerde vurgulandığı üzere, namazda dikkatini dağıtması yüzündendir. zira figürlü kumaşla yastık yapılıp kullanılmasına karşı çıkmamıştır.

diğer taraftan islam tarihinin ilerleyen dönemlerinde müslümanların başta hıristiyanlık, mecusilik, maniheizm ve budizm olmak üzere diğer gelenekler ve mistik akımlarla etkileşime girdikleri ve bu etkileşime bağlı olarak birçok farklı dini yorum ve tutumun ortaya çıktığı bilinmektedir. nitekim bu çerçevede yalnızca bilim, sanat ve kültürel anlamda değil, inanç ve ibadetler bağlamında da farklı yaklaşımlarıyla çoğunluktan ayrılan çeşitli hareket ve mezhepler ortaya çıkmış, böylece birçok heterodoksal akım oluşmuştur.

işte, islam kültür tarihinde, bilhassa 13. yüzyıl ve sonrasında örneklerine rastlanan hz. peygamber'e yönelik resimlemelerin referansını da islam tarihinde yaşanan bu etkileşimde aramak doğru olacaktır.

hz. muhammed'i resmeden minyatürler ve eserlerin genelde iran'da ve iran ile etkileşim içindeki kesimlerde ortaya çıkması, moğol istilası dönemi ve sonrasında bunlara rastlanması ve özellikle hz. peygamber'in yaşamına yönelik rivayetlerin mitolojik bir dile büründürülerek resmedilmesi, açıkça bu gelenekteki heterodoksal etkiye işaret etmektedir.

prof. dr. şinasi gündüz; üsküp merkezli international balkan university (uluslararası balkan üniversitesi) rektörü. ankara üniversitesi ilahiyat fakültesi'nden mezun oldu. lisansüstü eğitimini ingiltere'de durham ve manchester üniversitelerinde tamamladı. 2009-2012 yıllarında istanbul üniversitesi ilahiyat fakültesi dekanı olarak görev yaptı. türkiye bilimler akademisi (tüba) aslî üyesi olan, milel ve nihal: inanç, kültür ve mitoloji araştırmaları dergisi ile journal of social and human sciences süreli yayınlarının editörlüğünü de yürüten prof. dr. gündüz'ün çalışmalarından bazıları şunlardır: 'the knowledge of life: the origins and early history of the mandaeans and their relation to the sabians of the qur’an and to the harranians' (oxford u. press, 1994), 'pavlus: hıristiyanlığın mimarı' (ankara okulu, 2001).

bu makalede yer alan görüşler yazara aittir ve al jazeera’nin editöryel politikasını yansıtmayabilir.