afrika sahil kuşağı ülkeleri bir dizi kriz yaşıyor ve bu krizlerin en belirgini ‘selefi dönemi’ krizi. kriz kanlı izlerini korkunç şekilde son birkaç yılda bu ülkelerin gündemine koydu ve siyasette birçok soru işareti oluşturdu. politikayı yeniden tasarladı, çöl kumları dizileri gibi dalgalanan örgütlerle savaşmak için güvenliği seferber etti. selefi savaşçılar ve düşmanları, dini, çekişmenin sahası haline getirdiler. sahra bölgesinde selefi sahne üzerine çalışmak, dini aşırılık olgusuyla bilinen felsefenin tarihi ve düşünsel kökleri, kültürel kolları ve beklenen akıbetleri etrafında sondaj yapmayı gerektiriyor.

cezayir selefi hareketinin, afrika sahil bölgesindeki selefi hareketlerin en önemli kolunu temsil ettiği sözü pek de haksız sayılmaz. sahil bölgesinde bulunan selefi örgütlerin tamamı demesek de çoğunluğu cezayir selefiliği’nden doğdu. şöyle ki, savaşan selefi liderler cihatçı silahlı örgütlerin ilk hocalarıydılar.

moritanya’daki ilmi selefilik: çeşitli kollar ve ortak referans

1980’lerin ortası selefi düşüncelerin revaçta olduğu veya başladığı bir dönem olarak değerlendirilebilir. o dönemde moritanya’daki suudi arabistan enstitüsü yüzlerce öğrenciyi kabul etmeye başladı. vahhabi düşüncesine sahip kitaplar artan şekilde moritanya’daki bilgi sahasına girmeye başladı.

moritanya’da, suudi arabistan dışındaki beş enstitüden biri olan ve imam muhammed bin suud üniversitesi’ne bağlı suudi enstitüsü 1979 yılında novakşot’ta açıldı. vahhabi mezhebi öğretisinin verildiği enstitü, moritanya eski devlet başkanı muaviye vild tayi rejimi tarafından, aşırılık ve şiddet kültürünü yaymakla suçlanmadan ve islamcı hareketle çekişmesinin zirvesinde 2003 yılında kapatılmadan önce, moritanya ile kuzey ve batı afrika ülkelerinin kıblesi olmuştu.

moritanya şartlarını çalışmak için selefi hareket içindeki bir dizi eğilim arasında ayırım yapılabilir. bu eğilimler içinde üç tanesi ön plana çıkıyor:

ilmi selefilik: özellikle de tasavvuf hareketlerinin ve gelenekçi fıkıhçıların küçümsenip reddedilmesine önem gösteriyor, hükümlerin yasamanın iki tek kaynağı kitap (kuran) ve sünnet’ten doğrudan alınması çağrısı yapıyor. bu akımın en belirgin temsilcileri kadı ilteka vild muhammed abdullah (ekim 2011’de vefat etti) ve nevevi lakabıyla bilinen şeyh muhammed vild ecdud’tur.

nevevi, moritanya eski devlet başkanı vild tayi döneminde defalarca tevkif edildi. 1994’te tutuklandı ve aynı yılın sonunda serbest bırakıldı. 2005 sonunda ihvan ve selefileri kapsayan tutuklamalar kapsamında bir kez daha tevkif edildi. ilmi selefilik’in dünyadaki en önemli isimlerinden birisi olan nevevi, ocak 2010’da dünyanın önde gelen selefi vitrinlerinden birisi olan müslüman alimler birliği’nin kuveyt’teki kuruluş toplantısında başkan yardımcılığına seçildi.

bunların yanı sıra şair lakaplı dr. muhammed vild ahmed ve onunla birlikte moritanya’da ilmi selefilik’in en önemli yüzlerinden biri olan ahmed mezid vild abdulhak da tutuklandı. ‘bırri davet ve islah cemiyeti’ moritanya’da selefi hareketin en önemli yüzü olarak görülüyor. muhammed vild ahmed, bu cemiyetin yönetimine gelmişti.

moritanya’daki ilmi selefilik, körfez ülkelerindeki ve özellikle de kuveyt ve suudi arabistan’daki selefi kurum ve şahsiyetlerle yakın ilişkilerle ön plana çıkıyor. ayrıca islami mağrip’te el kaide örgütü’nün izlediği savaşçı yönteme yönelik eleştirilerde bulunuyor. moritanyalı bazı cihatçılarla tartışmalara çokça girdi ve bu tartışmaların bir kısmı bazı internet sitelerinde bulunuyor.

siyasi selefilik: moritanya’daki en zayıf hareket olarak değerlendirilebilir. bu akımın öncülerinin ekseriyeti peşi sıra gelen siyasi rejimleri destekleme noktasında etkin oldu ve hareketin söylemi, bir dizi mevzuda ve özellikle de iktidara sınırsız bağlılıkla ilgili konularda medhaliye (şeyh rebi medhaliye’ye atfen) selefiliği’yle bilinen akımın söylemiyle örtüşüyor. siyasi selefilik her ne kadar siyasete katılımıyla ön plana çıksa da, ilmi selefilik’le fikri ve ilmi kolla (teymiyeci vahhabilik) buluşuyor. moritanya’daki büyük suudi camii imamı şeyh ahmedu vild lemurabıt, bu grubun teorisyenlerinden. iktidarı destekleyen tutumları sebebiyle belirli dönemlerde büyük tartışma yaratmıştı. aylar önce moritanya devlet başkanı muhammed vild abdulaziz’e ‘islami çalışma başkanı’ adını vermişti.

cihatçı selefilik: afgan cihadı, moritanya’daki selefi düşüncenin çoğu mensubunu erken etkiledi ve bu kimselerden bazıları sovyet işgaline yönelik savaşçı eylemlere katıldılar. bazıları 2002’de afganistan’da abd güçleriyle silahlı çatışmalarda hayatını kaybeden mühendis yahya vild hamdat gibi bu savaşlarda öldü. hamdat, libya’dan afganistan’a giderek taliban hareketine katılmıştı.

aynı zaman zarfında el kaide örgütü’nün eskiden üçüncü adamı olarak görülen ebu hafs mahfuz vild valid’in (yusuf şulu kendisiyle al jazeera’nin 2000’lerin başında yayınladığı bir röportaj yapmıştı. röportajın orijinal arapça metni) yanı sıra, guantanamo’da tutuklu mühendis muhammed vild salahi gibi bazı moritanyalılar, el kaide örgütü’nde yüksek mevkilere geldiler. şimdi moritanya hapishanelerinde ülke emniyetinin terör, adam öldürme, silah taşıma ve adam kaçırma gibi çeşitli suçlamalarda bulunduğu 40’tan fazla tutuklu var.

yeni bir hareket olan batı afrika tevhid ve cihad hareketi lideri hamade muhammed hayru, halihazırda novakşot cezaevlerinde tutuklu bulunan birçok ismin yanında, bu örgütün en önemli liderlerinden biri olarak görülüyor. kendisi de bir yazar ve şair olan genç muhammed salim meclisi, kalemindeki keskin üslubuyla bu eğilimi en fazla savunanlardan biri olarak görülüyor. birçok selefi internet sitesinde yayınlanan bazı yazıları modern sivil yaşama ve demokratik değerlerine karşı çıkışı yansıtıyor. meclisi bir yazısında şöyle diyor: "selefilerin demokratik hayata entegre edilmesi girişimi batıl (geçersiz) bir davettir. bu daveti selefiler reddetmektedirler ve karşı durmaktadırlar. selefiler, demokrasi alimlerinin şeriatın hoşgörülü atmosferinden ve bahşedilmiş rahmetinden uzakta yaptıkları göz kamaştıran çağrılarından etkilenmezler. görev sloganlar atmaktan ibaret değil, şeriata yardımcı olmaktır."

yalnız cihatçı olgu, 2003 yılı başından ve cumhurbaşkanı muaviye vild tayi rejiminin islami hareketlerin bütün yelpazeleriyle açık çatışma içine girmesinden itibaren çok sayıda moritanyalıyı kendisine çekti. el kaide’nin moritanya’daki selefi gençleri (son olarak mali’nin kuzeyindeki azavad bölgesinde şiddetlenen krizle ve oradaki savaş sahnesinde moritanyalı liderlerin tezahür etmesiyle birlikte) kendisine çekme tehlikesi artıyor. medya kaynaklarına göre el kaide sığınaklarında veya afrika sahil ülkelerinin ordularıyla çatışmalar sırasında geçen beş yıl zarfında otuzdan fazla moritanyalı selefi öldü.

batı afrika’da ilmi selefilik: tasavvuf ve şiilikle mücadele

afrika islamı genel hatlarıyla sufi, maliki, törensel, hiyerarşik ve barışçıl bir islam olmasıyla ön plana çıkıyor; birçok konuda milliyetçi bir kimlik sergiliyor. bu özellik farklı kanatlarıyla selefilik’in afrika sahil bölgesinde ortaya çıkışını geciktirdi, selefilik ile klasik islam’ın ve kurumlarının afrika toplumundaki isimleri arasındaki ilişkilerin gerilmesine neden oldu.

sözgelimi, nijerya’da olduğu gibi nijer’de de kısaca izale hareketi diye bilinen ve şeyh ismail idris’in nijerya’da 1978 yılında kurduğu ‘bidatlerin izalesi ve sünnetin tatbiki’ hareketi ön plana çıkıyor. bu selefi hareket, türbelerin ve evliyaların kutsanması yanı sıra, afrika sahil bölgesindeki kadiri ve ticani gibi tarikat mensupları arasında yaygın olan davranışlarda görülen şirk unsurlarından akidenin (inancın) temizlenmesi için çalışıyor. bu hareketin faaliyetleri sonraları nijer’e uzanarak bu ülkedeki sufi hareketlerle süregelen tartışmayı körükledi. izale hareketi mensuplarının bazı unsurları, kitlesel faaliyet organizasyonlarını ve bayram namazlarını denetledikleri zamanlarda giydikleri askeri kıyafetlerle belli bir örgütlenme seviyesine sahipler.

bu hareket de nijerya’daki ana gövdesi gibi birçok bölünme yaşadı. başlangıçta şu iki gruba ayrıldı:

•             şeyh ebu bekr ibrahim başkanlığındaki sünneti ihya hareketi.

•             sani dan tudu liderliğindeki kitap ve sünnet hareketi.

iki hareket, tasavvuftan vazgeçilmesi ve sufilerin türbelerde, kutlamalarda ve hz. peygamber’in doğum günü kutlamalarındaki mevlitlerde yaptıkları törenlerle mücadele edilmesinde hemfikir. bunun yanı sıra afrika’da şii yayılmacılık olarak gördükleri olguya karşı artan bir direniş gösteriyorlar.

nijerya’da özellikle de afrika’da şiddet olgusunun islami köklerine dair soruyu zihinlere getiren aşırıcı boko haram örgütü’nün ortaya çıkması sonrası selefi olgunun gözardı edilmesi mümkün değil. islami davet cemaati lideri şeyh eminuddin ebu bekr nijerya’daki en önemli selefi yüz olarak görülüyor ve selefi boko haram hareketi liderlerinin çoğunluğu şeyh eminuddin’den islami ilimler okumalarına rağmen emuniddin, onların cihatçı eylemlerini, katilin niçin öldürdüğünü ve maktulün de kanının niçin akıtıldığını bilmediği ‘fitne’ olarak görüyor.

mali cumhuriyeti’nde ve özellikle de azavad bölgesindeki devasa çölde, ilmi selefilikten çok savaşçı selefilik gelişti. mali bugün, yıllardır cezayir’de en belirgin savaşçı selefi unvanını koruyan selefi davet ve cihat cemaati ile afrika sahil ülkelerinden ve özellikle de moritanya’dan gelen küçük savaşçı grupların karışımına kucak açıyor. cemaat, mali, moritanya ve cezayir arasındaki sınırlarda bulunan geniş kıyı çöl bölgesinin yaşadığı boşluktan istifade ederek yıllardır mali’nin kuzeyindeki devasa bölgelerde kontrolünü yaydı.

sahil şeridine ve özellikle de azavad bölgesine yerleşmesi sonrası ‘islami mağrip ülkeleri el kaide örgütü’ savaşçı tugay ve bölüklerden oluşuyor. en önemlileri şunlar:

1-            mülessemun (maskeliler) tugayı: liderliğini muhtar bilmuhtar yapıyor. bölgede en eski ve çöl yollarını en iyi bilen tugay konumunda. safları arasında tuareg ve arap, büyük oranda azavadlı bulunmaktadır. ayrıca bölgenin tanıdığı, el kaide ve cemaati islami örgütleri ortaya çıkmadan önce bölgede silah, uyuşturucu ve yakıt ticaretini bilen emektar savaş prenslerini de içeriyor.

2-            furkan birliği: lideri yahya ebu himam. son yıllardaki en çetin tugay konumunda ve onlarca moritanyalı üyesi bulunuyor. hassi seyyidi, adl bekro, gabe ve agadu savaşlarında moritanya ordusuyla çatışmaların tekrarlanması bu duruma bir açıklık getiriyor.

3-            tarık bin ziyad tugayı: liderliğini abdulhamid ebu zeyd yapıyor. selefi görüşü en çok benimsemiş ve radikal tugay konumunda. ayrıca rehine kaçırma gelirlerinden fazlasıyla istifade etti. afrika sahil ve arap mağrip ülkelerinin ekseriyetindeki her türlü savaşçıyı içeren renkli bir tugay.

el kaide örgütü literatüründe sahra emirliği diye bilinen ve yahya cevadi’nin halefi olarak atanan nebil ebu alkama lakaplı ve cezayir emiri nebil mahlufi’ye bağlı bu üç tugay ile bölüğin yanı sıra, mali’nin kuzeyinde faaliyet gösteren iki grup daha bulunuyor. bu iki grup savaşçı kaideci düşünceyi benimsemekte:

1-            tevhid ve cihat hareketi: afrika’nın batı bölgesinde sultan azavadi ve hamade vild muhammed hayru liderliğindeki hareket yeni kurulmuş olup adı geçen üç el kaide tugayından ayrılan grupları içinde bulunduruyor ve arap faktörü baskın gelmekte.

2-            ensaruddin cemaati: tuaregli emektar lider iyad gali liderliğindeki cemaat el kaide’ye mesafeli durmaya çalışıyor, ancak sahil bölgesinde işlerin içyüzünü bilenler suudi arabistan’daki mali eski konsolosunun yönettiği cemaati, el kaide’nin kuzey mali’deki önemli kollarından biri olarak sayıyorlar.

ancak bugünün gerçeği, sahil bölgesinde cihatçı selefilik’in pratik olarak bölge ülkelerinden daha güçlü bir devlet yapılanmasında olmasıdır. cihatçı selefilik gücünü, hegemonyasını ve yayılışını arttırma yolundadır.

devamı: 'afrika sahili’nde ilmi selefilik ve cihat haritasındaki konumu (2)'. günümüz ile yakın geçmiş karşılaştırması ve gelecek vizyonunun değerlendirmesi.

muhammed salim vild muhammed, moritanyalı gazeteci ve yazar.

kaynak: al jazeera araştırmalar merkezi